Tổng hợp 15 Chuyên đề lí luận Văn học Lớp 11 sách mới

 15 CHUYÊN ĐỀ LÝ LUẬN VĂN HỌC
 Năm học 2023-2024 - Môn: Ngữ văn – khối 11
 Họ tên giáo viên: ....................................................................................
 Đơn vị:.....................................................................................................
 Nội dung 1:
 VĂN HỌC LÀ NGHỆ THUẬT NGÔN TỪ
1. Ngôn từ là chất liệu xây dựng hình tượng của văn học
 Nghệ thuật nói chung đều phản ánh cuộc sống con người nhưng mỗi ngành nghệ thuật 
có một chất liệu riêng. Hội họa dùng màu sắc, đường nét âm nhạc diễn tả bằng âm thanh, 
tiết tấu điêu khắc dùng chất liệu (kim loại, đá, gỗ) tạo nên hình khối, đường nét v.v 
Còn văn học phải diễn tả bằng ngôn từ. Mỗi tác phẩm văn học phải được gắn liền với một 
thứ ngôn ngữ và văn tự (gốc) nhất định. Ngôn ngữ, văn tự là công cụ của nhà văn. Nhà văn 
Nguyễn Tuân được ca ngợi là bậc thầy về ngôn ngữ. Văn của ông là tờ hoa, là trang văn. 
Hồ Chí Minh viết văn làm thơ bằng tiếng mẹ đẻ, bằng tiếng Pháp, bằng chữ Hán. 
2. Những đặc điểm của ngôn từ văn học
 - Nhà văn nhà thơ phải sử dụng ngôn từ và trau chuốt nó, tạo thành một thứ ngôn ngữ 
văn chương giàu có, sang trọng, đẹp đẽ. Ngôn ngữ văn học có những đặc điểm sau:
 – Tính hệ thống
 – Tính chính xác
 – Tính truyền cảm
 – Tính hình tượng
 – Tính hàm súc, đa nghĩa
 – Tính cá thể hoá
 Trong đó, tính chính xác, tính truyền cảm, tính hình tượng là cực kỳ quan trọng. Nói 
rằng “Văn hoa dã chất chi đối”, “Lời lời châu ngọc, hàng hàng gấm thêu” là như vậy. Kim 
Trọng khen Kiều khi nàng làm một bài thơ viết lên bức tranh Kim Trọng mới vẽ:
 “Khen tài nhả ngọc phun châu,
 Nàng Ban, ả Tạ cũng đâu thế này!”
 Nhà văn sử dụng ngôn từ để xây dựng hình tượng văn học. Vì thế đọc sách hoặc phân 
tích thơ văn không được thoát li văn bản và ngôn từ.
 Ngoài ra, ngôn từ còn phải có tính trong sáng, phù hợp chuẩn mực toàn dân và có tính 
mới lạ, hấp dẫn.
3. Tính chất “phi vật thể” của chất liệu ngôn từ và khả năng diễn tả đặc biệt phong phú 
của nghệ thuật ngôn từ
 - Xem tranh xem ti vi đã thấy được cụ thể cảnh vật, sự việc biểu hiện. Đọc văn, ta phải 
tưởng tượng, liên tưởng, suy luận, cảm xúc với tất cả mọi giác quan và tâm hồn, mới hình 
dung được cảnh vật, sự việc. Điều đó nói lên rằng, ngôn từ mang tính chất “phi vật thể”. 
Con chứ đấy, câu thơ đấy nhưng không phải ai cũng hiểu và cảm như nhau.
 - Ngôn từ có sức mạnh vạn năng, có thể diễn tả sự việc theo dòng chảy lịch sử qua hàng 
trăm năm, hàng vạn năm trên một không gian hữu hạn hoặc rộng lớn vô hạn.
 - Ngôn từ còn có khả năng diễn tả những rung động biến thái của tâm hồn con người. 
Thật là kỳ diệu khi Nguyễn Trãi viết:
 “Ngư ca tam xướng yên hồ khoát,
 Mục đích nhất thanh thiên nguyệt cao!” Nội dung 2:
 VĂN HỌC LÀ TẤM GƯƠNG PHẢN ÁNH ĐỜI SỐNG
1. Thực tại đời sống là cội nguồn sáng tạo nghệ thuật
 - Không có cuộc sống sẽ không có sáng tạo nghệ thuật. Đối tượng phản ánh của văn 
học là con người trong không gian, thời gian, thiên nhiên, vũ trụ và trong các mối quan hệ 
xã hội. Văn học phản ánh đời sống của con người và nhận thức về con người với ước mơ 
tâm tư nguyện vọng. 
 - Thực tại đời sống là đề tài vô tận cho văn chương khai thác và phản ánh, là chất liệu 
vô cùng phong phú sinh động cho nhà văn lựa chọn và sử dụng trong quá trình sáng tạo 
nghệ thuật. Hiện thực chính là cái nôi nuôi dưỡng nhà văn, là mảnh đất nhà văn sống hình 
thành cảm xúc. "Cuộc đời là nơi xuất phát cũng là nơi đi tới của văn học", "Nhà văn là người 
thư kí trung thành của thời đại". Bởi vậy văn học là cuốn “ bách khoa toàn thư” về đời sống 
và con người. Nhà văn lấy chất liệu là cuộc sống hiện thực, từ đó cung cấp cho con người 
nhưng tri thức về xã hội, làm giàu vốn tri thức của con người.
 - Văn học là tấm gương phản ánh đời sống, không bám sát đời sống nhà văn sẽ không 
thể cho ra đời những tác phẩm văn học giàu chất sống, có giá trị. Nếu thoát li thực tại, văn 
chương sẽ rơi vào siêu hình, thần bí. 
2. Không thể đánh đồng thực tại với văn chương
 - Văn học phản ánh đời sống nhưng không bê nguyên xi hiện thực vào trong tác phẩm. 
Nếu đánh đồng thực tại với văn chương thì lúc đó văn chương không phải là sáng tạo nghệ 
thuật. Nếu văn chương chỉ và ghi chép lại những điều đã có trong hiện thực thì người đọc 
cũng chỉ nhìn thấy trong tác phẩm những gì họ nhìn thấy ngoài đời và như vậy văn chương 
không còn cần thiết và không có giá trị gì, tác phẩm sẽ trở nên nhạt nhẽo, vô hồn.
 - Thực tại trong văn học không phải là sự phản ánh máy móc, rập khuôn mà được thể 
hiện qua chủ quan của người nghệ sĩ. Nó được phản chiếu qua tâm hồn, trí tuệ, cảm xúc 
mãnh liệt của nhà văn trước hiện thực. Nếu nhà văn chỉ chụp ảnh cuộc sống thì không cần 
đến vai trò của nhà văn. Sứ mệnh của nghệ sĩ là phản ánh hiện thực theo cái mới, qua tác 
phẩm kí thác những thông điệp tinh thần muốn gửi đến bạn đọc, hướng con người đến vẻ 
đẹp chân- thiện- mĩ. Để đạt được hiệu quả nghệ thuật, trong tác phẩm hiện thực đôi khi được 
hư cấu, tô đậm hơn.
 - Thực tại trong tác phẩm văn chương bao gồm cả những điều mà mọi người đều đã 
thấy và cả vấn đề người khác chưa thấy, những điều sâu sắc mới mẻ mà chỉ nhà văn mới 
thấy.
 - Hiện thực đời sống được người nghệ sĩ sắp xếp, tái hiện một cách sáng tạo thành 
chỉnh thể nghệ thuật. Tuy nhiên sự lựa chọn, sắp xếp hiện thực trong tác phẩm văn chương 
cần phải tạo cho nhà văn, nhà thơ một tiếng nói riêng, một phong cách riêng, tạo nên sự hấp 
dẫn với bạn đọc.
 Có thể nói, tác phẩm văn học đích thực phải là sự phản ánh, sáng tạo, kiến giải hay 
về con người và đời sống.
 3. Thực tại trong tác phẩm văn chương là cơ sở tạo nên giá trị hiện thực của tác 
phẩm
 3.1. Biểu hiện của tính hiện thực của tác phẩm văn học là:
 + Phản ánh đúng thực tại, bản chất của đời sống và chức năng của văn học là giúp 
con người nhận thực đời sống xã hội. Nội dung 3:
 MỐI QUAN HỆ GIỮA NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC
 TRONG TÁC PHẨM VĂN HỌC
1. Các khái niệm
- Tác phẩm văn học: 
 Tác phẩm văn học là công trình nghệ thuật ngôn từ được tác giả sáng tác nhằm khái 
quát bằng hình tượng về cuộc sống con người, thể hiện tư tưởng, tình cảm, thái độ của tác 
giả trước thực tại. Nó trở thành đối tượng thưởng thức, tiếp nhận của bạn đọc. Bản chất, 
thuộc tính của văn học đều biểu hiện ở tác phẩm văn học. Tác phẩm văn học được biểu hiện 
ở hai mặt nội dung và hình thức. Tác phẩm văn học độc đáo phải là "một phát minh về hình 
thức và khám phá về nội dung" (Leonit Leonop).
- Nội dung trong tác phẩm văn học:
 + Nội dung của tác phẩm bất nguồn từ mối quan hệ giữa văn học và hiện thực. Tác 
phẩm văn học mô phỏng, tái hiện đời sống sống động với hoạt động của con người, con vật, 
đồ vật Thông qua đó nhà văn bày tỏ tư tưởng, tình cảm, tâm tư của mình với cuộc đời, 
thể hiện cái nhìn cá nhân về hiện thực đời sống. Vì vậy, nội dung của tác phẩm văn học bao 
gồm: đề tài, chủ đề, cảm hứng, tư tưởng. 
 + Nhà văn chân chính luôn suy nghĩ, trăn trở sao cho nội dung tác phẩm của mình 
thấm nhuần tinh thần nhân văn cao đẹp, có ý nghĩa tư tưởng sâu sắc, có tác dụng nâng cao 
phẩm chất, hoàn thiện con người.
- Hình thức trong tác phẩm văn học: 
 + Hình thức trong tác phẩm văn học là chất liệu, thủ pháp tổ chức nên tác phẩm văn 
học, cụ thể là một văn bản ngôn từ. Nó là kênh duy nhất truyền đạt nội dung của tác phẩm, 
là phương tiện cấu tạo nội dung và làm cho nó có bộ mặt độc đáo. Hình thức tác phẩm văn 
học bao gồm các yếu tố như thể loại, ngôn ngữ, kết cấu, hình ảnh, nhịp điệu, biện pháp tu 
từ
 + Hình thức cũng là yếu tố quan trọng góp phần tạo nên giá trị tác phẩm. Không đạt 
đến trình độ nghệ thuật nhất định, một văn bản ngôn từ không được xem là tác phẩm văn 
học đích thực. Hình thức tác phẩm văn học hướng đến sự hoàn mĩ. 
2. Mối quan hệ giữa nội dung và hình thức trong tác phẩm văn học
 - Trong tác phẩm văn học không thể tách rời hai yếu tố nội dung và hình thức. Nội 
dung và hình thức của tác phẩm văn học có quan hệ mật thiết như tâm hồn và thể xác, tồn 
tại thống nhất, hữu cơ với nhau . Nội dung chỉ có thể được biểu hiện qua hình thức và hình 
thức phải là của một nội dung nào đó. Tác phẩm văn học phải có sự thống nhất, hài hòa giữa 
nội dung và hình thức, thống nhất giữa nội dung, tư tưởng cao đẹp và hình thức nghệ thuật 
hoàn mĩ. 
 - Sự thống nhất giữa nội dung và hình thức được biểu hiện ở hai mặt: nội dung quyết 
định hình thức và hình thức phù hợp nội dung. 
 + Trong quan hệ nội dung – hình thức ở tác phẩm văn học thì nội dung bao giờ cũng 
quyết định hình thức, quyết định sự lựa chọn phương tiện, phương thức sáng tạo tác phẩm. 
Tất cả những yếu tố hình thức như ngôn ngữ kết cấu, thể loại, đều nhằm phục vụ tốt nhất 
cho chức năng bộc lộ sinh động và sâu sắc của nội dung tác phẩm. Nội dung 4:
 CHỨC NĂNG CỦA VĂN HỌC
 Chức năng văn học là gì? Chức năng văn học là vai trò vị trí của văn học trong đời 
sống xã hội, là tác dụng, giá trị xã hội của văn học đối với đời sống tinh thần của con người. 
Văn học là hiện tượng đa chức năng, các chức năng gắn bó hữu cơ không tách rời nhau. Sự 
gắn bó giữa các chức năng làm cho văn học có sức tác động sâu xa, bền bỉ, có sức sống 
mãnh liệt, lâu dài trong đời sống tinh thần của con người. Nói đến chức năng của văn học là 
nói đến mục đích sáng tác tác phẩm văn học, đến vấn đề viết để làm gì?
 1. Chức năng nhận thức
 - Văn học có chức năng khám phá những quy luật khách quan của đời sống xã hội và
đời sống tâm hồn của con người. Tác phẩm văn học là quá trình nhà văn khám phá và lí giải 
hiện thực rồi phản ánh vào tác phẩm. Mỗi nhà văn đều ở một thời đại nhất định bởi vậy văn 
chương là tiếng nói của các thời đại phản ánh hiện thực đời sống, đạo đức xã hội, thậm chí 
phơi bày những mặt trái của xã hội ấy để góp phần cải tạo xã hội. Không phải ngẫu nhiên 
đã có người cho rằng văn học có khả năng cung cấp tri thức bách khoa về đời sống “Văn 
học là cuốn sách giáo khoa của đời sống”
 - Văn học có khả năng đáp ứng nhu cầu của con người muốn hiểu biết về thế giới xung 
quanh và chính bản thân mình. Chính cuốn sách ấy đã thể hiện một cách tinh tế và sắc sảo 
từng đổi thay, từng bước vận động của xã hội. Nó tựa như “chiếc chìa khoá vàng mở ra 
muôn cánh cửa bí ẩn, đưa con người tới ngưỡng cửa mới của sự hiểu biết thế giới xung 
quanh”.
 - Văn học có thể đem đến những nhận thức, hiểu biết sâu rộng cho con người về nhiều 
mặt của cuộc sống ở:
 + Không gian khác nhau: tri thức về các quốc gia, vùng miền, xứ sở khác nhau. 
 + Thời gian khác nhau: quá khứ, hiện tại, tương lai
 + Hiểu biết phong phú ở nhiều lĩnh vực: văn học, lịch sử, địa lí, văn hóa
 + Hiểu được bản chất của con người nói chung về tư tưởng, tình cảm, khát vọng, sức 
mạnh, mục đích tồn tại giúp con người mài sắc cảm giác, biết phân biệt thật giả, biết cảm 
nhận tinh tế sự phong phú của thế giới cảm tính, phát hiện cái chung, cái bản chất, cái mới 
lạ, sâu xa qua cái ngẫu nhiên cá biệt, cái quen thuộc, cái bình thường.
 - Tác phẩm văn học đem tới cho người đọc những kiến thức xã hội phong phú. Nhưng 
đấy không phải là mục đích cuối cùng của nhà văn. Mục đích của văn học chính là giúp 
người đọc từ chỗ nhận thức về con người, về cuộc sống rồi tự nhận thức được chính mình, 
khám phá được giá trị và năng lực vô tận của mình để phấn đấu, sáng tạo.
 2. Chức năng giáo dục
 - Giá trị giáo dục của văn học xuất phát từ nhu cầu hướng thiện của con người. Chức 
năng giáo dục thường được xem là giáo dục đạo đức, phẩm chất cho con người. Ngay từ 
thời cổ đại Hi Lạp Arixtot đưa ra phạm trù thanh lọc khi người ta xem kịch nếu có khóc thì 
sẽ làm người ta trong sạch và cao thượng hơn. Nhà mĩ học Letsxing của Đức cho rằng “Nghệ 
thuật là hình thái đặc trưng, hình thành từ những tìm tòi, khám phá của người nghệ sĩ về 
hiện thực đời sống. Nghệ thuật mang đến cái nhìn toàn diện và đầy đủ hơn về xã hội, thể 
hiện những quan điểm của người nghệ sĩ, từ đó tác động mạnh mẽ đến nhận thức, tình cảm, 
cảm xúc của người tiếp nhận. Chính vì vậy, nghệ thuật luôn ẩn chứa sử mệnh cao cả và 
thiêng liêng, góp phần làm đẹp cho cuộc đời. Tố Hữu đã từng phát biểu: “Nghệ thuật là câu 
trả lời đầy thẩm mĩ cho con người; thay đổi, cải thiện thế giới tinh thần của con người, nâng