Chuyên đề Văn nghị luận - Bồi dưỡng HSG Lớp 9

 TÀI LIỆU BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI 
 VĂN HỌC LỚP 9
 PHẦN VĂN NGHỊ LUẬN TẬP LÀM VĂN LỚP 9
 PHẦN I: KHÁI QUÁT KIẾN THỨC LÍ THUYẾT
A. Vài nét khái quát chương trình Tập làm văn lớp 9
 Chương trình Ngữ văn THCS nói chung, chương trình tập làm văn nói riêng được 
thiết kế theo hai vòng, theo tinh thần lặp lại và nâng cao. Do cấu trúc đồng tâm nên giữa 
hai vòng này có những điểm giống và khác nhau. Giống trước hết là sự lặp lại của các vấn 
đề chính về kiến thức và kĩ năng. Chẳng hạn ở chương trình Tập làm văn 9 lặp lại ở kiểu 
bài tự sự, thuyết minh và nghị luận. Còn khác nhau là bổ xung thêm một số vấn đề khác 
đồng thời tiếp nối, nâng cao, phát triển thêm những nội dung đã học ở vòng trước. Cụ thể 
như sau:
 Trong chương trình tập làm văn lớp 9 kiểu bài văn thuyết minh được triển khai 
nhằm mục đích củng cố, rèn luyện và nâng cao nhận thức, kĩ năng viết văn thuyết minh 
cho học sinh đã được hình thành ở chương trình tập làm văn lớp 8. Đối với học sinh lớp 
9 khi làm bài văn thuyết minh cần biết vận dụng một số biện pháp nghệ thuật hoặc yếu tố 
miêu tả, biểu cảm để đối tượng thuyết minh hiện lên sinh động rõ nét.
 Ở lớp 9 khi viết bài văn tự sự cần nâng cao hơn ở kĩ năng vận dụng các yếu tố miêu 
tả, miêu tả nội tâm, yếu tố nghị luận, hay đối thoại, độc thoại , độc thoại độc thoại nội 
tâm.
 Đặc biệt hơn kiểu bài văn nghị luận là đơn vị kiến thức khá trọng tâm trong chương 
trình tập làm văn lớp 9.
 chuyên đề này bản thân tôi tập trung đề cập đến kiếu bài văn nghị luận còn kiểu 
bài văn thuyết minh, tự sự sẽ thể hiện cụ thể ở chuyên đề tập làm văn lớp dưới.
B. Một số điểm cơ bản cần lưu ý về kiểu bài văn nghị luận trong chương trình 
Tập làm văn lớp 9 cần lưu ý.
 1 + Bước 2: Tìm hiểu cơ sở của vấn đề: Trả lời tại sao có vấn đề đó (xuất phát từ đâu có 
vấn đề đó). Cùng với phần giải nghĩa, phần này là phần thể hiện rất rõ đặc thù của thao 
tác giải thích. Người viết cần suy nghĩ kĩ để có cách viết chặt chẽ về mặt lập luận, lô gíc 
về mặt lí lẽ, xác đáng về mặt dẫn chứng. Trong quan niệm làm văn truyền thống, bước 
này được xem là bước trả lời câu hỏi Tại sao?
+ Bước 3: Nêu hướng vận dụng của vấn đề: Vấn đề được vận dụng vào thực tiễn cuộc 
sống như thế nào. Hiểu nôm na, phần này yêu cầu người viết thể hiện quan điểm của mình 
về việc tiếp thu, vận dụng vấn đề vào cuộc sống của mình như thế nào.Trong quan niệm 
làm văn truyền thống, bước này được xem là bước trả lời câu hỏi Như thế nào?
 Lưu ý khi thực hiện thao tác giải thích: Nên đặt trực tiếp từng câu hỏi (Là gì, tại 
sao, như thế nào vào đầu mỗi phần (mỗi bước) của bài văn. Mục đích đặt câu hỏi: để tìm 
ý (phần trả lời chính là ý, là luận điểm được tìm ra) và cũng để tạo sự chú ý cần thiết đối 
với người đọc bài văn. Cũng có thể không cần đặt trực tiếp ba câu hỏi (Là gì, tại sao, như 
thế nào) vào bài làm nhưng điều quan trọng là khi viết, người làm bài cần phải có ý thức 
mình đang lần lượt trả lời từng ý, từng luận điểm được đặt ra từ ba câu hỏi đó. Tuỳ theo 
thực tế của đề và thực tế bài làm, bước như thế nào có khi không nhất thiết phải tách hẳn 
riêng thành một phần bắt buộc.
 2.2.2 Thứ hai về thao tác chứng minh
 Mục đích: Tạo sự tin tưởng.
 Các bước:
 Bước 1: Xác định chính xác điều cần chứng minh, phạm vi cần chứng minh.
 Bước 2: Dùng dẫn chứng trong thực tế cuộc sống để minh hoạ nhằm làm sáng tỏ điều
cần chứng minh, phạm vi cần chứng minh.
 2.2.3 Thứ ba về thao tác bình luận
 Mục đích: Tạo sự đồng tình.
 Các bước:
 Nêu, giải thích rõ vấn đề (hiện tượng) cần bình luận.
 3 Suy nghĩ của em về triết lí sau: “Đừng xin người khác con cá, mà hãy tìm học cách làm 
cần câu và cách câu cá”.
 Trả lời câu hỏi điều tra của nhà bác học Hantơn, nhà bác học Đacuyn nói về kinh
nghiệm thành công của mình như sau: “Tôi nghĩ rằng tất cả những gì có giá trị một chút, 
tôi đều đã thu nhận được bằng cách tự học”.
Bình luận câu nói trên. Anh, chị có suy nghĩ gì về con đường học tập sắp tới của mình?
 “Nếu đứa trẻ dửng dưng với những gì đang diễn ra trong trái tim của nguời bạn, 
người anh em, của bố mẹ mình hoặc của bất cứ một đồng bào nào mà em gặp, nếu đứa
trẻ không biết đọc trong mắt người khác điều đang xảy ra trong trái tim người đó thì đứa 
trẻ chẳng bao giờ trở thành con người chân chính”.
 Em hãy bày tỏ ý kiến của mình về nhận định trên của nhà sư phạm Xukhômlinxki.
 Bình luận danh ngôn: “Tiền mua được tất cả, trừ hạnh phúc”.
 Trong thư gửi thanh niên và nhi đồng cả nước nhân dịp Tết 1946, Bác Hồ viết:
 “Một năm khởi đầu từ mùa xuân, một đời khởi đầu từ tuổi trẻ. Tuổi trẻ là mùa
xuân của xã hội”.
 Hãy giải thích và nêu suy nghĩ của em về lời dạy của Bác.
 Giải thích câu nói của Gorki: “Sách mở ra trước mắt tôi những chân trời mới”.
 Đồng chí Lê Duẩn có nói: “Cái gốc của đạo đức, của luân lí là lòng nhân ái”. 
Em hiểu câu nói đó như thế nào?
 Nhà thơ Pháp La Phôngten (La Fontaine) có nói : “ Tính ích kỉ là thuốc độc giết
chết tình bạn”. Hãy bình luận câu nói trên.
 Suy nghĩ của em về câu danh ngôn: “Một người bạn chân thành là một người
bạn tốt ».
 Một nhà giáo dục đã nêu một quan niệm như sau: Con đường từ nhà đến trường
của mỗi người học sinh tuy khác nhau nhưng nơi đến ở cuối mỗi con đường ấy đều giống 
nhau. ở đó, có một ngôi trường đầy tình thân và sự san sẻ. Trình bày suy nghĩ của em về 
quan niệm đó.
 5 -Về nhận thức (lí tưởng, mục đích sống, mục đích học tập...).
-Về tâm hồn, tính cách (lòng yêu nước, lòng nhân ái, lòng vị tha, lòng bao dung, lòng độ 
lượng; tính trung thực, tính cương quyết, tính hoà nhã, tính khiêm tốn, tính ích kỉ...). -Về 
quan hệ gia đình (tình mẫu tử, tình anh em...).
-Về quan hệ xã hội (tình đồng bào, tình thầy trò, tình bạn...).
 3.2.2.Về cấu trúc triển khai tổng quát:
-Nêu rõ hiện tượng.
-Nêu nguyên nhân. Phân tích các mặt đúng-sai, lợi-hại.
-Bày tỏ thái độ, ý kiến về hiện tượng xã hội đó.
 3.2.3.Một số đề tham khảo:
 Hiện nay, ở nước ta có nhiều cá nhân, gia đình, tổ chức thu nhận trẻ em cơ nhỡ, lang
thang kiếm sống trong các thành phố, thị trấn về những mái ấm tình thương để nuôi dạy, 
giúp các em học tập, rèn luyện, vươn lên sống lành mạnh, tốt đẹp. Anh (chị) hãy bày tỏ 
suy nghĩ về hiện tượng đó.
 Về hiện tượng ngày càng có nhiều người dời bỏ quê hương để đổ xô về các thành phố
lớn.
 Về hiện tượng nhiều người trong lớp trẻ hôm nay lạnh nhạt với âm nhạc truyền thống.
 3.3 Dạng nghị luận về một vấn đề xã hội trong tác phẩm văn học
 3.3.1.Đề tài:
Một vấn đề xã hội có ý nghĩa sâu sắc nào đó đặt ra trong tác phẩm văn học,(Vấn đề xã hội 
có ý nghĩa có thể lấy từ hai nguồn: tác phẩm văn học đã học trong chương trình hoặc một 
câu chuyện nhỏ, một văn bản văn học ngắn gọn mà HS chưa được học).
 3.3.2.Về cấu trúc triển khai tổng quát:
a/Phần một: Phân tích văn bản (hoặc nêu vắn tắt nội dung câu chuyện) để rút ra ý nghĩa 
của vấn đề (hoặc câu chuyện).
b/Phần hai (trọng tâm): Nghị luận (phát biểu) về ý nghĩa của vấn đề xã hội rút ra từ tác 
phẩm văn học (câu chuyện).
 3.3.3.Một số đề tham khảo
 7 đề được nêu.
 Phát biểu nhận định, đánh giá của mình về tư tưởng, đạo lí đó.
Nêu các luận cứ và phân tích các luận cứ để khẳng định nhận định, đánh giá của mình.
 4.2 Dạng nghị luận về một hiện tượng đời sống
 Cách viết mở bài
 Nghị luận về một hiện tượng đời sống cũng là một dạng văn bản. Vì vậy, nó
cũng cần bắt đầu bằng một mở bài. Và phần mở bài của nó dĩ nhiên không thể đi ngược 
lại những nguyên tắc chung của mở bài.
 Nghị luận là hoạt động nhằm thỏa mãn nhu cầu của con người muốn được bàn 
luận và đánh giá về một hiện tượng (hoặc vấn đề) nào đấy. Mở bài của một bài nghị luận
hiện tượng đời sống phải thể hiện được định hướng đánh giá và bàn luận đó thông 
qua những câu hỏi, hoặc những câu có tác dụng gợi suy nghĩ, trăn trở trong người đọc 
(người nghe).
 Cách viết thân bài
 Thân bài phải gồm đủ hai thành phần là bàn luận và đánh giá, để có thể đáp ứng
yêu cầu bình luận.
 Các ý của thân bài cần được sắp xếp sao cho người đọc (người nghe) có thể tiếp
nhận sự đánh giá, bàn luận của người làm văn một cách dễ dàng và hứng thú, vì sự 
bình luận chỉ có ý nghĩa khi nó thực sự hướng tới người đọc (người nghe). Chẳng hạn:
 Người đọc (người nghe) sẽ không thể tiếp nhận, và càng không thể tiếp nhận
một cách hứng thú những lời bình luận về một hiện tượng nếu họ còn mơ hồ về cái 
hiện tượng được đưa ra bình luận ấy. Vì thế, trước khi bắt tay vào đánh giá hay bàn 
bạc, người bình luận nên trình bày một cách trung thực, đầy đủ, rõ ràng về hiện tượng 
đời sống mà mình sẽ đem ra bàn luận cùng người đọc (người nghe).
Người bình luận không nên cố trình bày hiện tượng đời sống đó sao cho phù hợp nhất với 
quan điểm của mình, vì việc làm ấy có thể sẽ mâu thuẫn với yêu cầu khách quan, trung 
thực và từ đó sẽ khiến người đọc (người nghe) hoài nghi, cảm thấy sự bình luận
 9 đạt tới tầm vóc lớn hơn, có giá trị cao hơn nếu người bình luận có thể mở ra những ý 
nghĩa sâu rộng, sâu sắc và bất ngờ nữa từ hiện tượng đời sống mà mình đang bình luận.
c)Cách viết kết bài
Phần kết bài phải đóng được bài văn lại bằng một khẳng định chắc chắn, không thể nào 
bác bỏ.
 ở một bài nghị luận hay, phần kết không chỉ làm một nhiệm vụ duy nhất là chốt lại bài
văn. Một phần kết chỉ thật hay khi nó còn mở ra được một phạm vi rộng lớn hơn 
cho những suy ngẫm, những điều cần bàn luận tiếp.
* Lưu ý: Khi có đề văn yêu cầu nghị luận về một hiện tượng đời sống thì trước hết phải 
tìm hiểu hiện tượng đời sống được nêu trong đề, phân tích các biểu hiện của nó, lí giải 
các nguyên nhân và hậu quả.
Tiếp đến nêu ý kiến nhận xét, đánh giá hiện tượng đó tốt, xấu, lợi, hại như thế nào. 
Chúng ta cần có thái độ ra sao đối với hiện tượng đó. Trên cơ sở suy nghĩ đó mà lập 
dàn ý để cho bài viết mạch lạc, vận dụng kết hợp hợp lí các thao tác nghị luận.
 Kiểu bài Nghị luận về một tác phẩm văn học
1. Phân loại:
 Kiểu bài văn nghị luận về một tác phẩm văn học được chia làm hai loại nhỏ: 
nghị luận về tác phẩm truyện( đoạn trích) và nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ.
2. Khái niệm
 Nghị luận về tác phẩm truyện( Hoặc đoạn trích) là trình bày những nhận xét, đánh giá
của mình về nhân vật, sự kiện, chủ đề hay nghệ thuật một tác phẩm cụ thể.
 Nghị luận về đoạn thơ hoặc bài thơ là trình bày những nhận xét đánh giá của mình về
nội dung hay nghệ thuật của đoạn thơ hay bài thơ ấy.
Một số thao tác cần lưu ý khi làm bài thuộc kiểu Nghị luận một tác phẩm văn 
học.
 Bước 1: Nắm chắc nội dung toàn tác phẩm
 Để biết mình đã nắm chắc tác phẩm hay chưa, bạn hãy trả lời các câu hỏi sau. Tác
 11