Chuyên đề Dạy học văn bản truyện hiện đại Việt Nam trong chương trình Ngữ văn 11 theo định hướng phát triển năng lực học sinh

 BÁO CÁO CHUYÊN ĐỀ
 DẠY HỌC VĂN BẢN TRUYỆN HIỆN ĐẠI VIỆT NAM TRONG CHƯƠNG 
 TRÌNH NGỮ VĂN 11 THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 
 HỌC SINH
A. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA CHUYÊN ĐỀ
 I. Cơ sở lí luận.
 Ở thời nào cũng vậy, muốn đất nước phát triển thì phải quan tâm đầu tư phát 
triển giáo dục bởi “Giáo dục là quốc sách hàng đầu”. Điều đó đòi hỏi ngành 
giáo dục phải không ngừng đổi mới, người thầy phải không ngừng sáng tạo 
trong việc truyền thụ tri thức cho học sinh. Đổi mới trong dạy học là cách dạy 
hướng đến học sinh, phát huy được năng lực của học sinh.
 Trong mấy năm gần đây, việc dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông 
đã có nhiều chuyển biến; thể hiện rõ nhất là yêu cầu chuyển từ dạy học nội dung 
sang dạy học phát triển năng lực. Vẫn là những nội dung dạy học cũ, vẫn là các 
tác phẩm văn học trong sách giáo khoa hiện hành, nhưng cần hướng dẫn học 
sinh đọc hiểu, phân tích và đánh giá theo cách thức mới. Từ việc thầy cô chủ 
yếu giảng văn, nói cho học sinh nghe cái hay, cái đẹp của tác phẩm theo nhận 
thức và cảm thụ của mình sang tổ chức, hướng dẫn cho học sinh biết cách tiếp 
nhận, tự tìm hiểu cái hay, cái đẹp của tác phẩm bằng những hiểu biết và cảm 
nhận của các em.
 Truyện hiện đại Việt Nam – lớp 11 là một phần quan trọng của chương trình 
Ngữ văn 11 với những truyện ngắn chọn lọc nổi tiếng nhất trong đời văn của 
Thạch Lam, Nguyễn Tuân, Nam Cao, Vũ Trọng Phụng đồng thời cũng là phần 
kiến thức trọng tâm trong các kì thi. Tuy nhiên, do thời gian quy định trên lớp 
có hạn, người dạy chưa chú trọng dạy kĩ năng tự học, học trò còn thụ động, 
chưa dành thời gian cần thiết cho việc tự học nên hiệu quả của việc học tập chưa 
cao. 
 Xuất phát từ yêu cầu dạy học theo hướng phát triển năng lực và thực trạng 
trên tôi chọn báo cáo chuyên đề “Dạy học văn bản truyện hiện đại Việt Nam 
trong chương trình Ngữ văn 11 theo định hướng phát triển năng lực học 
sinh” với mong muốn cùng chị em đồng nghiệp chia sẻ phương pháp, hình thức 
dạy học phù hợp nhằm phát triển được các năng lực của học sinh.
 II. Cơ sở thực tiễn.
 1. Thuận lợi Đồng thời giúp học sinh phát triển các năng lực như: Năng lực tự học, tự giải 
quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực thẩm mỹ, hợp tác, công nghệ thông tin và 
truyền thông; năng lực tái hiện và vận dụng kiến thức, năng lực đọc-hiểu, giải 
mã văn bản; năng lực sáng tạo, tạo lập văn bản; năng lực vận dụng kiến thức 
văn học vào cuộc sống.
 IV. Phạm vi, đối tượng nghiên cứu
 Chuyên đề tập trung vào vấn đề đọc hiểu văn bản truyện hiện đại Việt Nam 
– lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh.
 V. Phương pháp nghiên cứu
 Thu thập thông tin từ các nguồn khác nhau (SGK, SGV, tài liệu chuẩn kiến 
thức, kĩ năng, tài liệu tham khảo trong các công trình nghiên cứu và trên mạng 
internet.
B. NỘI DUNG CỦA CHUYÊN ĐỀ.
 1. Giáo viên xác định mục tiêu bài học, hướng dẫn học sinh chuẩn bị bài 
từ đó hình thành động cơ, hứng thú học tập cho học sinh
 Bước 1: Giáo viên xác định mục tiêu chung của bài học 
 * Về kiến thức:
 Hiểu những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm hoặc trích 
đoạn, sự đa dạng của nội dung và phong cách. Các cảm hứng sáng tác lãng mạn, 
hiện thực, trào phúng; ý nghĩa nhân văn; nghệ thuật tả cảnh, tả người.
 * Về kĩ năng:
 - Vận dụng những tri thức về tác giả, hoàn cảnh sáng tác của tác phẩm để 
đọc hiểu văn bản.
 - Nhận diện đề tài, chủ đề, cảm hứng chủ đạo của tác giả thể hiện trong tác 
phẩm.
 - Biết cách đọc - hiểu một tác phẩm hoặc một đoạn trích của truyện hiện đại 
theo đặc trưng thể loại.
 - Tóm tắt và nắm bắt được cốt truyện, phân tích ngoại hình và diễn biến nội 
tâm nhân vật, các mối quan hệ của nhân vật trong truyện.
 - Vận dụng những kiến thức và kĩ năng đã học để đọc những truyện hiện đại 
khác của Việt Nam. Ngoài đọc văn bản học sinh cũng nên có kỹ năng chọn lọc, sử dụng kiến 
thức cũ để học kiến thức mới. Tốt nhất là vừa đọc vừa ghi chép, lưu lại tri thức, 
những ý tưởng hay và khi sử dụng giúp ta khái quát vấn đề nhanh và nhớ lâu.
 * Học sinh phải soạn bài theo câu hỏi hướng dẫn học bài trong SGK hoặc 
theo hướng dẫn của giáo viên.
 Tác dụng của biện pháp này là giúp học sinh chủ động tìm hiểu và chiếm 
lĩnh kiến thức. Học sinh biết cách phát hiện và giải quyết vần đề, biết cách thu 
thập và xử lý thông tin, biết cách hoàn thiện sản phẩm khoa học ban đầu.
 2. Biên soạn các câu hỏi/ bài tập cụ thể theo mức độ yêu cầu
 - Xây dựng hệ thống câu hỏi tìm hiểu đặc trưng của thể loại truyện hiện đại, 
đặc điểm cơ bản của truyện hiện đại Việt Nam.
 - Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập minh họa.
 3. Đổi mới trong hình thức, phương pháp dạy học qua 5 hoạt động: 
Khởi động - Hình thành kiến thức - Luyện tập - Vận dụng - Mở rộng/sáng 
tạo
 Trong thiết kế, giáo viên phải cho thấy rõ các hoạt động của học sinh chiếm 
vị trí chủ yếu trong tiến trình tổ chức dạy học. Để làm tốt các hoạt động trên, 
giáo viên cần thực hiện các giải pháp sau:
 3.1. Khởi động bài học bằng những tình huống có vấn đề để lôi cuốn, thu 
hút học sinh hứng thú với bài học
 Trong phần khởi động giáo viên cần dẫn dắt bài học bằng những tình huống 
có vấn đề, kích thích nhu cầu ham hiểu biết, khám phá ở học sinh. Đồng thời 
giáo viên đưa ra phần thưởng cho học sinh nào trả lời được và lí giải sâu sắc 
những vấn đề đặt ra trong tác phẩm. Cách làm này sẽ khuyến khích, động viên 
tinh thần học sinh, tác động vào động cơ thành tích, nhu cầu tự khẳng định của 
các em.
 Ví dụ 1: Khi dạy bài “Chí Phèo” của Nam Cao, để kiểm tra bài cũ và giới 
thiệu bài mới, phần khởi động tôi tổ chức hình thức sau:
 Nội dung: - Trình chiếu một đoạn phim về “Làng Vũ Đại ngày ấy” ( từ phút 
thứ 15 đến phút thứ 18 của bộ phim)
 - Trong đoạn phim trên, em hãy kể tên các nhân vật gắn liền với 
các tác phẩm viết về đề tài nông dân mà các em đã được học ở THCS?
 Nhiệm vụ: - Nhận thức được nhiệm vụ cần giải quyết của bài học. Kết quả:- HS báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ
 GV nhận xét và giới thiệu bài học: Khi viết về Nguyễn Tuân, nhà phê bình 
Nguyễn Đăng Mạnh đã viết: “Nguyễn Tuân là nhà văn của chủ nghĩa hiện thực 
thẩm mĩ”. Phong cách của Nguyễn Tuân là phong cách tài hoa trong việc săn 
tìm cái đẹp; uyên bác trong việc sử dụng từ ngữ và kiến thức văn hóa, phong 
cách của một cây bút vừa cổ điển vừa hiện đại. Điều này đã thể hiện rất rõ trong 
“Chữ người tử tù” trích “Vang bóng một thời”.
 Với những cách thức khởi động bài học như các ví dụ trên, đã tạo được 
hứng thú, cuốn hút học sinh vào bài học, khích lệ các em tích cực tìm tòi, sáng 
tạo góp phần làm cho tiết học thành công.
 3.2. Tổ chức hoạt động hình thành kiến thức bằng việc sử dụng linh hoạt 
nhiều phương pháp, kỹ thuật dạy học hiện đại
 Việc phối hợp, sử dụng linh hoạt đa dạng các phương pháp và kỹ thuật dạy 
học trong toàn bộ quá trình dạy học là phương pháp quan trọng để phát huy tính 
tích cực và nâng cao chất lượng dạy học. Căn cứ vào đặc điểm cụ thể của truyện 
ngắn hiện đại mà tôi áp dụng những phương pháp, kỹ thuật dạy học như sau:
 3.2.1. Sử dụng kết hợp các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực.
 * Phương pháp thuyết trình: Dạy học theo hướng phát huy năng lực học 
sinh thì giáo viên hạn chế tối đa việc sử dụng phương pháp này. Người thầy chỉ 
nên sử dụng trong một vài đoạn bình cảm thụ ngắn với giọng truyền cảm và 
chọn dùng từ ngữ độc đáo ... sẽ tạo không khí văn học thực sự giúp học sinh 
tăng thêm hứng thú tìm hiểu, khám phá, sáng tạo.
 Ví dụ: Khi dạy tác phẩm Hai đứa trẻ, giáo viên có thể bình khắc sâu chi tiết 
Ngọn đèn dầu ở gánh hàng nước của mẹ con chị Tý được tác giả nhắc tới 7 lần 
trong tác phẩm. Hình ảnh ngọn đèn dầu ở gánh hàng nước của mẹ con chị Tí là 
biểu tượng về kiếp sống nhỏ nhoi, vô danh vô nghĩa, lay lắt. Một kiếp sống leo 
lét, mỏi mòn trong đêm tối mênh mông của xã hội cũ, không hạnh phúc, không 
tương lai, cuộc sống như cát bụi. Cuộc sống ấy cứ ngày càng một đè nặng lên 
đôi vai mỗi con người nơi phố huyện. Tất cả không đủ chiếu sáng, không đủ sức 
phá tan màn đêm, mà ngược lại nó càng làm cho đêm tối trở nên mênh mông 
hơn, càng gợi sự tàn tạ, hắt hiu, buồn đến nao lòng.
 * Phương pháp thảo luận nhóm
 - Khi tổ chức hoạt động nhóm tôi sử dụng 2 hình thức tổ chức nhóm thảo 
luận: một là do giáo viên quy định, sắp xếp thành nhóm (gọi là nhóm định sẵn). 
Giáo viên phân chia nhóm theo vị trí chỗ ngồi - hai bàn là một nhóm - với số 
lượng 4 học sinh. Các nhóm đó có thể là các nhóm định sẵn với các thành viên - Học sinh có thể trình bày bằng nhiều hình thức khác nhau: bằng văn nói, 
văn viết, lập bảng, biểu so sánh và sơ đồ hóa bằng bản đồ tư duy, nhưng cốt yếu 
phải là ngôn ngữ của chính học sinh, diễn đạt theo cách hiểu của học sinh.
 Ví dụ: Khi dạy truyện ngắn Hai Đứa Trẻ, giáo viên có thể áp dụng phương 
pháp dạy học tích cực này ở tiết 2: Phân tích cảnh đợi tàu của hai chị em Liên. 
Giáo viên chia lớp thành 3 nhóm và giao nhiệm vụ cho các em chuẩn bị ở nhà 
trước 1 tuần. Các nhóm được giao nhiệm vụ:
 + Nhóm 1: Chị em Liên thức đợi tàu nhằm mục đích gì? Hình ảnh đoàn tàu 
được miêu tả như thế nào?
 + Nhóm 2: Ý nghĩa của hình ảnh đoàn tàu?
 + Nhóm 3: Việc đợi tàu của chị em Liên hiện ý nghĩa gì?
 Các em đã thực hiện rất tốt 3 bước: Thu thập thông tin, xử lý thông tin và 
hoàn thiện sản phẩm cá nhân như đã phân tích ở trên.
 - Trong tiết học, giáo viên gọi các nhóm lần lượt lên trình bày kết quả, tổ thư 
ký ghi chép biên bản, nhận xét kết quả làm việc của các nhóm. Tôi nhận thấy 
mỗi nhóm có những cách tiếp cận và sáng tạo riêng khi tìm hiểu vấn đề. Có 
nhóm thể hiện sản phẩm của mình trên giấy A0, có nhóm thể hiện trên 
Powerpoint. Các em chủ động kiến tạo kiến thức và trình bày ý tưởng của mình. 
Điều này giúp bộc lộ được năng lực, sở trường của các em khi phám phá tác 
phẩm.
 3.2.2. Giáo viên sử dụng đa dạng các câu hỏi nhằm tạo sự bất ngờ, hứng 
thú cho học sinh tham gia tiết học
 Thường xuyên đưa ra những câu hỏi sẽ tạo cho học sinh sự tương tác tích 
cực và tất cả đều phải tham gia vào hoạt động học tập tức “tạo ra trạng thái 
động cơ học tập”. Nhiều dạng câu hỏi cho nhiều đối tượng học sinh sẽ thỏa mãn 
nhu cầu đó:
 * Câu hỏi phân tích, nhận xét, đánh giá
 Loại câu hỏi này giúp học sinh biết phân tích, đánh giá và khái quát những 
vấn đề quy tụ vào những đặc trưng về hình thức nghệ thuật và nội dung tư 
tưởng của tác phẩm.
 Ví dụ: Khi dạy văn bản Chí Phèo của Nam Cao, giáo viên hỏi: Tại sao Nam 
Cao đã không mở đầu tác phẩm của mình bằng sự kiện Chí ra đời ở cái lò gạch 
cũ mà mở đầu bằng hình ảnh Chí uống rượu say vừa đi vừa chửi? Hãy phân 
tích tiếng chửi đó?