Chuyên đề Bồi dưỡng lí Luận văn học

 BỒI DƯỠNG LÍ LUẬN VĂN HỌC
 (SƯU TẦM)
 I. VĂN HỌC - KHOA HỌC NGHIÊN CỨU VỀ VĂN CHƯƠNG
 1. Văn chương là gì?
 Trong vòng mấy chục năm lại đây hai khái niệm “Văn chương" và "Văn học" bị dùng lẫn lộn. Cái 
gọi là Văn chương thì được dùng "Văn học" để thay thế. Còn cái gọi là "Văn học" thì được dùng "Khoa 
Văn học " hay khoa "Nghiên cứu văn học" để thay thế.
 Sự lẫn lộn này không đơn thuần là lẫn lộn và tên gọi mà, lắm khi, dẫn đến sự hiểu lầm về bản chất.
 Vậy, Văn chương là gì? Văn chương là khái niệm dùng để chỉ một ngành nghệ thuật - nghệ thuật 
ngôn từ (chứ không phải khoa học). Văn chương dùng ngôn từ làm chất liệu để xây dựng hình tượng, phản 
ánh và biểu hiện đời sống.
 2. Văn học làgì?
 Văn học là khoa học nghiên cứu về văn chương. Nó lấy các hiện tượng văn chương nghệ thuật làm 
đối tượng cho mình.
 Sơ đồ về mối quan hệ giữa văn chương và văn học như sau: 
 Văn học < Văn chương < Ðời sống
 Quan hệ giữa văn chương và văn học là quan hệ giữa đối tượng và chủ thể, giữa nghệ thuật và khoa 
học; văn chương (nghệ thuật) là đối tượng của văn học (khoahọc).
 Lấy văn chương làm đối tượng, khoa nghiên cứu văn chương có nhiệm vụ thông qua việc nghiên 
cứu những hiện tượng văn chương để tìm hiểu nguyên nhân, qúa trình phát sinh và phát triển của văn 
chương; tìm hiểu bản chất của văn chương, khám phá ra những qui luật nội tại của văn chương; tìm hiểu sự 
liên quan giữa văn chương và các hiện tượng khác của cuộcsống...
 Khoa học nghiên cứu về văn chương hướng về nhiều lĩnh vực khác nhau của văn chương để nghiên 
cứu, do đó, nó bao hàm trong bản thân mình rất nhiều ngành, nhiều bộ môn khác nhau:
 - Lí luận văn học.
 - Lịch sử văn học.
 - Phê bình văn học.
 Ngoài 3 bộ môn chính trên, khoa nghiên cứu văn chương còn có một loạt các bộ môn khác:
 - Phương pháp luận nghiên cứu văn học.
 - Tâm lí học văn học.
 - Xã hội học văn học.
 - Thi pháp học.
 Phương pháp luận nghiên cứu văn học có nhiệm vụ xác lập một hệ thống lí luận về phương pháp 
nghiên cứu văn chương.
 Tâm lí học văn học có nhiệm vụ khảo sát những đặc điểm tâm lí trong hành động sáng tác của tác 
giả và trong hoạt động thưởng thức của độc giả.
 Xã hội học văn học xem xét hoạt động tiếp nhận tác phẩm văn chương trong thực tiển, tìm hiểu dư 
 Trang1 - Xác định nguyên tắc xây dựng hình tượng và điển hình. Là một bộ môn nghệ thuật, văn chương 
biểu hiện tính nghệ thuật của mình trước hết ở tính hình tượng. Tức là ở chỗ phản ánh đời sống không phải 
trực tiếp khái quát thành công thức, định lí mà gián tiếp qua hình tượng. Vậy hình tượng là gì? Giữa nó với 
công thức, định lí khoa học khác nhau ra sao. Giữa nó - những bức tranh về đời sống - và chính đời sống 
giống và khác nhau như thế nào? Tại sao? Bản chất, đặc trưng của hình tượng là gì?
 - Xác định phương pháp phân tích tác phẩm văn chương với những tiêu chuẩn về nội dung và hình 
thức. Phân tích tác phẩm là làm gì và làm như thế nào? Những tiêu chuẩn nào được dùng làm căn cứ để 
phântích.
 - Xác định các loại và thể của văn chương. Thế giới văn chương rất phong phú, đa dạng. Từ trước 
tới nay, từ Ðông sang Tây, ta không thể tìm thấy 2 tác phẩm nào giống nhau hoàn toàn. Tuy vậy, sáng tạo 
nghệ thuật không phải là tùy tiện, tùy hứng, mà là một công việc được tiến hành một cách có nguyên tắc, 
có căn cứ, theo một phương thức nhất định. Những tác phẩm có cùng một phương thức phản ánh, một cách 
thức xây dựng tác phẩm sẽ được xếp vào một loại nhất định và trong từng loại sẽ có cácthể.
 - Xác định qui luật phát sinh và phát triển các trào lưu và phương pháp sáng tác. Sáng tác văn 
chương cũng như nhiều hoạt động nhận thức và sáng tạo khác của con người là phải có phương pháp, có 
nguyên tắc. Lí luận văn học chỉ ra những nguyên tắc tư tưởng - nghệ thuật bao quát của mối quan hệ giữa 
nghệ sĩ và thực tại đời sống trong quá trình xây dựng hình tượng.
 3. Lí luận văn học với một số ngành nghiên cứu văn học, nghệ thuật.
 3.1. Lí luận văn học với Lịch sử văn học
 Lịch sử văn học là bộ môn nghiên cứu lịch sử của văn chương. Nó có nhiệm vụ nghiên cứu quá 
trình phát sinh và phát triển của các hiện tượng văn chương dân tộc để xác đặc điểm, vai trò vị trí, ý nghĩa, 
tác dụng của chúng; vạch ra sự ảnh hưởng lẫn nhau giữa các nền văn chương, các giai đoạn văn chương, 
các hiện tượng văn chương.
 Ví dụ: Quy luật phát sinh và phát triển của văn chương Việt Nam là gì? Sự giống nhau và khác 
nhau giữa nó với văn chương các dân tộc khác ra sao?...
 Giữa lí luận văn học và lịch sử văn học có mối quan hệ mật thiết. Cả hai đều có cùng đối tượng là 
văn chương. Một bên sẽ nghiên cứu phương diện cấu trúc của văn chương, một bên khác nghiên cứu 
phương diện sinh thành của văn chương. Nhưng chúng quan hệ qua lại. Không có cái này thì sẽ không có 
cái kia và ngược lại. Cái này sẽ làm tiền đề cho cái kia và ngược lại. Nghĩa là nếu không có quá trình phát 
triển của văn chương thì cũng không thể có quy luật và đặc trưng chung của văn chương. Mặt khác, nếu 
không thấy được đặc trưng, quy luật chung thì cũng không chỉ ra được quá trình phát triển của văn chương.
 3.2. Lí luận văn học với Phê bình văn học
 Phê bình văn học là bộ môn chuyên phát hiện, phân tích bình giá các hiện tượng văn chương cụ thể 
mới ra đời theo quan điểm hiện đại.
 Nó có nhiệm vụ cổ xúy những thành tựu văn chương theo một khuynh hướng nhất định; đồng thời, 
công kích những khuynh hướng trái ngược. Phê bình văn học còn có nhiệm vụ hướng dẫn, giúp đỡ, gợi ý 
cho người thưởng thức và vạch rõ ưu khuyết điểm cho người sáng tác.
 Ví dụ: Một tác phẩm văn chương nào đó mới xuất hiện, nhà phê bình có nhiệm vụ xem xét, định giá 
 Trang3 chung và lí luận văn học nói riêng những cơ sở lí luận, những tiêu chí thẩm mĩ, sự định hướng cho lí luận 
văn học.
 Chẳng hạn, một trong những vấn đề của lí luận văn học là lí giải về hình tượng văn chương. Muốn lí 
giải được điều này, lí luân văn học phải xem mĩ học đã giải quyết vấn đề hình tượng nghệ thuật như thế 
nào, rồi dựa vào đó mà lí giải hình tượng văn chương.
 3.5. Lí luận văn học với Ngôn ngữ học
 Ngôn ngữ học nghiên cứu mọi hoạt động ngôn từ của con người để xác định đặc điểm và quy luật 
của các ngôn ngữ dân tộc.
 Như vậy, đối tượng của ngôn ngữ học là ngôn ngữ của dân tộc nói chung. Trong lúc đó đối tượng 
của lí luân văn học là văn chương nghệ thuật. Lí luận văn học có đề cập đến vấn đề ngôn ngữ, nhưng là 
ngôn ngữ văn chương nghệ thuật, với tư cách là chất liệu xây dựng hình tượng nghệ thuật. Hơn nữa, ngôn 
ngữ đối với lí luận văn học chỉ là một trong các phương diện của hình thức nghệ thuật.
 III. LƯỢC SỬ LÍ LUẬN VĂN HỌC
 Quá trình phát triển của lí luận văn học thực chất là quá trình phát triển của nhận thức con người đối 
với văn chương. Quan hệ giữa lí luận văn học với sáng tác văn chương là quan hệ nhân quả biện chứng. Lí 
luận văn học, vì vậy, đã hình thành từ lâu.
 Lí luận văn học thực chất là vũ khí lí luận về văn chương, là vũ khí đấu tranh giai cấp. Có thể khẳng 
định rằng lịch sử lí luận văn học là lịch sử đấu tranh và phát triển để đi đến khẳng định của lí luận văn học 
duy vật cách mạng. Trên con đường đó, nó luôn luôn đấu tranh chống lại lí luận văn học duy tâm, phản 
động.
 Lí luận văn học nhân loại đã hình thành từ lâu: phương Tây, chí ít. có từ thời Hilạp cổ đại vói hai 
nhà lí luận văn học đáng lưu ý là Platông và Aristốt; phương Ðông (Trung Quốc) có từ thời Xuân Thu 
Chiến Quốc, với người đại biểu là Khổng Tử. Tuy vậy, chỉ có từ khi chủ nghĩa Mác ra đời với thế giới 
quan duy vật và phương pháp biện chứng, lí luận văn học Mácxít ra đời mới khắc phục được tình trạng siêu 
hình, máy móc, không tưởng, thậm chí duy tâm, phản động trước đây và đã trở thành một khoa học thực sự 
chân chính.
 1. Lí luận văn học trước C. Mác
 1.1. Lí luận văn học phương Ðông (Trung Quốc, Việt Nam).
 Lí luận văn học phương Ðông sớm phát triển trong xã hội nô lệ ở Ai Cập, Ấn Ðộ, Trung Quốc 
 a. Lí luận văn học cổ ViệtNam
 Cho đến nay, tư liệu về lí luận văn học cổ Việt Nam chưa sưu tập được đầy đủ. Nhưng, dựa trên 
những tư liệu đã có, chúng ta có thể hình dung được rằng nền lí luận văn học cổ Việt Nam đã có từ lâu (chí 
ít cũng từ thế kỷ thứ X, cùng thời với việc xuất hiện văn chương thành văn) và khá phong phú. Sau đây là 
điểm qua đôi nét về những vấn đề văn chương mà ông cha ta tập trung bàn đến:
 - Về đối tượng và nội dung của văn chương:
 Lê Quý Ðôn viết: " thơ có ba điều chính: một là tình, hai là cảnh, ba là sự "[1] 
 Nguyễn Văn Siêu viết: "Văn và đạo tuy khác tên, nhưng kỳ thực văn do đạo mà ra."
 - Giữa văn chương và đời sống có mối quan hệ chặtchẽ: 
 Trang5 Lí luận văn học Trung Quốc cổ đại được thành tựu trong thời kỳ phong kiến. Do phát triển trong 
khuôn khổ chế độ phong kiến, triết học Trung Quốc chưa đạt đến chủ nghĩa duy vật triệt để và phép biện 
chứng, lê luáûn vàn hoüc Trung Quốc cổ dựa trên cơ sở ấy không có một trình độ khoa học cao. Tuy vậy, 
trong mấy nghìn năm phong kiến, Trung Quốc xuất hiện nhiều nhà lí luận văn nghệ đáng lưu ý: Khổng Tử, 
Lưu Hiệp, Bạch Cư Dị, Viên Mai 
 Khổng Tử (551 - 479 trước CN) là người đặt nền móng cho mĩ học và lí luận văn học Trung Quốc 
truyền thống trong suốt mấy nghìn năm. Với Luận ngữ của ông, khoa nghiên cứu văn chương Trung Quốc 
được bắt đầu.
 Ông có một quan niệm về văn chương khá toàn diện; văn chương gắn liền với xã hội, với chính trị, 
với đạo đức và có giá trị nhận thức.
 - "Thơ có thể làm phấn khởi ý chí, có thể giúp quan sát phong tục, hòa hợp với mọi người, bày tỏ 
nỗi sầu oán, gần thì thờ cha, xa thì thờ vua, lại được biết nhiều tiếng chim muông cây cỏ" (Luận ngữ).
 - "300 bài kinh thi, nói tóm lại một câu là không suy nghĩ bậy bạ" (Luận ngữ).
 - "Ðọc thuộc 300 bài kinh thi, giao nhiệm vụ không làm được, sai đi sứ nước ngoài không làm 
được, phỏng có ích gì". (Luậnngữ).
 Lưu Hiệp (465 - 520) Với tác phẩm Văn tâm điêu long - công trình lí luận văn học nổi tiếng, ảnh 
hưởng đến hàng nghìn năm sau, đã có một quan niệm toàn diện về văn chương: bản chất, chức năng, nội 
dung, hình thức của văn chương. Và đặc biệt là loại thể văn chương, ông bàn khá tỉ mỉ.
 - "Thơ giữ tính tình, mở đường cho cái đẹp cái tốt, ngăn giữ cái xấu".
 - "Thời thịnh văn thịnh, thời suy văn suy".
 - "Không nói đến văn chương có lẽ không phải là người lo việc lớn, văn thái phát ra ngoài làm cho 
ở ngoài rực rỡ, tô vẽ thêm cái bản chất tốt đẹp, văn phải là cái để cai quản quân nước; văn đâu phải là cái 
không làm cho chính mình rực rõ, nó còn làm cho cả nước sáng chói".
 Bạch Cư Dị (772 - 846), nhà lí luận xuất sắc đời Ðường. Có thể xem những bức thư của ông gởi 
Nguyên Chẩn là cương lĩnh thơ ca đời Ðường. Quan niệm văn chương của ông mang tính hiện thực và tính 
nhân dân sâu sắc: "Vị quân, vị thần, vị dân, vị sư, vị vật, nhi tác, bất vị văn nhi tác".
 Trong quan hệ giữa nội dung và hình thức, nội dung phải thống nhất với hình thức, nội dung chiếm 
ưu tiên so với hình thức. Ông có một định nghĩa khá lí thú về thơ "Căn tình, miêu ngôn, hoa thanh, thực 
nghĩa".
 Viên Mai (1716 - 1797) có nhiều kiến giải về thơ khá cụ thể và sâu sắc, ông đề cao tính hiện thực, 
tính kế thừa và sáng tạo, tính nhân dân của thơ ca. "Thơ khó ở chỗ chân thật, mắt chưa thấy, chân chưa tới 
mà cứ miễn cưỡng làm ra thì chẳng khác nào phơi nắng dưới mái hiên"; "Không học cổ nhân thì không có 
gì cả, hoàn toàn giống cổ nhân thì không tìm đâu ra mình cả" ; "Ðàn bà, con gái, kẻ dốt nát quê mùa, thỉnh 
thoảng làm một vài câu cho dù Lí Bạch, Ðỗ Phủ có sống lại cũng phải cúi đầu".
 Cần lưu ý rằng: Trong lịch sử lí luận văn học Trung Quốc cổ, bên cạnh những nhà lí luận với quan 
niệm văn nghệ mang tính nhân dân và tính hiện thực, luôn xuất hiện những người mang những quan niệm 
về văn nghệ bảo thủ, duy tâm, phản động. Chẳng hạn:
 - Trang Tử (369 - 286 trước CN) với thuyết "vô vi" và "tương đối" luận đã lí giải cái đẹp là tương 
đối, là "bất khảtri".
 Trang7