Bộ 48 Bài giảng Chuyên đề Ôn thi vào 10 - Bài 46: Các phương châm hội thoại và xưng hô trong hội thoại - Ngữ văn 9

 BÀI 10. CÁC PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI VÀ 
 XƯNG HÔ TRONG HỘI THOẠI - Cái trí khôn tôi để ở nhà
- Anh có thể về nhà lấy cái trí khôn của anh cho tôi xem một lát có được không?
” → Có thể xem đây là một đoạn hội thoại giữa hổ, trâu và người. Tất cả lời nói 
của 3 nhân vật không thừa, không thiếu, thể hiện rõ nội dung giao tiếp: “cái trí khôn 
của người mà hổ muốn biết, muốn xem”.
* Trong giao tiếp, có lúc vì sơ ý hay vội vàng, người nói diễn đạt mơ hồ, thiếu rõ 
ràng, cụ thể, khiến cho người nghe hiểu lầm.
Ví dụ: truyện cười Tây Ban Nha “Hết bao lâu”:
“Một bà già tới phòng bán vé máy bay hỏi:
-Xin làm ơn cho biết từ Madrid tới Mêhicô bay hết bao lâu? Nhân viên bán vé máy 
bay đang bận việc gì đó liền đáp:
-Một phút nhé!
-Xin cám ơn - bà già đáp và đi ra”.
→ Câu trả lời của người bán vé, ý nói hãy đợi cho một phút rồi sẽ trả lời, nhưng nói 
quá ngắn: “Một phút nhé”. Vì thế bà già cảm thấy mình bị giễu nên khó chịu, đi ra... - Các thành ngữ - tục ngữ như: “ông nói gà, bà nói vịt”, “trống đánh xuôi kèn thổi 
ngược”... đều ám chỉ phương châm quan hệ trong giao tiếp chẳng đâu vào đâu.
4. Phương châm cách thức.
- Khi giao tiếp cần nói rõ ràng, rành mạch, ngắn gọn, tránh lối nói mơ hồ. Đó là phương 
châm cách thức.
Các thành ngữ: “dây cà ra dây muống”, “lúng túng như ngậm hột thị”, “nói ra đầu ra 
đũa”... đều chỉ ra phương châm cách thức trong giao tiếp.
5. Phương châm lịch sự.
- Phương châm lịch sự trong giao tiếp là cử chỉ, cách ăn nói khiêm tốn, tế nhị, chân tình 
và biết tôn trọng người.
Câu ca: Nói lời phải giữ lấy lời,
Đừng như con bướm đậu rồi lại bay.
→ Là lời khuyên quý báu về phương châm lịch sự (biết coi trọng lời hứa) trong giao tiếp. 2.Các từ xưng hô trong tiếng Việt có quy ước sử dụng chặt chẽ. Khi giao tiếp, cần chú ý 
lựa chọn từ xưng hô thích hợp. Xưng hô không đúng, dễ bị coi là người vô lễ, thiếu văn 
hóa.
3.Xưng hô trong tiếng Việt có:
a. Hiện tượng kiêm ngôi
Một từ có thể dùng cho cả ngôi thứ nhất và ngôi thứ hai. Ví dụ:
•Chiều nay cậu đến nhà mình nhé (ngôi thứ nhất)
•Mình về có nhớ ta chăng?
Ta về ta nhớ hàm răng mình cười (ngôi thứ hai)
b. Hiện tượng gộp ngôi
Đại từ “chúng ta” chỉ gộp cả người nói và người nghe.
c. Hiện tượng thay ngôi
Dùng từ xưng hô theo cương vị một ngôi thứ ba nào đố. Ví dụ:
- Thưa cô, tôi là bố của cháu Hoa.
(Bố của bạn Hoa đã gọi cô giáo bằng “cô” theo cương vị của con – xưng hô thay con)
4. Người Việt có truyền thống xưng khiêm hô tôn: xưng thì tự hạ mình xuống, hô thì nâng 
người đối thoại lên. * Gợi ý giải
Các câu trả lời vi phạm phương châm về lượng vì đã chứa lượng tin nhiều hơn đòi hỏi 
đích của cuộc hội thoại:
a.Giám đốc
b.giỏi nhất
Bài 3. Câu in đậm trong truyện sau có tuân thủ phương châm về lượng không? Tại sao?
 GIẤU ĐẦU HỞ ĐUÔI
Một ông nọ sai người hầu đi mua thịt gà nhưng dặn không được nói cho ai biết.
Người hầu xăm xăm đi mua. Gần về đến nhà thì gặp khách. Khách thấy anh ta cầm cái 
gói, mới hỏi:
-Chú cầm gói gì trong tay đấy?
Người hầu nhớ lời chủ dặn, không dám nói thật, nhưng lại giơ cao cái gói và đố:
-Ông đoán điÔng mà đoán đúng thì tôi xin biếu ông cả gói thịt gà này!
* Gợi ý giải
Câu in đậm không tuân thủ phương châm về lượng do anh ta nói thừa thông tin, yêu cầu 
khách đoán trong gói có gì mà lại nói “xin biếu ông cả gói thịt gà này”. * Gợi ý giải
Các câu liên quan đến phương châm đến phương châm về chất:
- Giờ bác hỏi đây về Vệ Xá bao nhiêu cây số thì tôi nói được ngay, nhưng bác lại hỏi đi 
mấy giờ đến nên tôi còn phải xem bác đi nhanh hay chậm đã chứ.
Bài 5. Các thành ngữ: nói có sách mách có trứng; ăn ngay nói thật; nói phải củ cải cũng 
nghe; lắm mồm lắm miệng; câm miệng hến liên quan đến phương châm hội thoại nào?
* Gợi ý giải
-Các thành ngữ liên quan đến phương châm về chất: nói có sách mách có trứng; ăn ngay 
nói thật; nói phải củ cải cũng nghe.
-Các thành ngữ liên quan đến phương châm về lượng: lắm mồm lắm miệng; câm miệng
hến. - Các thành ngữ liên quan đến phương châm hội thoại cách thức: nói có ngọn có ngành; 
dây cà ra dây muống; ăn không nên đọi, nói không nên lời; nửa úp nửa mở; nói nước 
đôi; nói có đầu có đũa.
Bài 8. So sánh tính lịch sự trong ba cách nói sau:
a.Tôi ra lệnh cho cậu đóng cửa lại.
b.Này cậu, đóng cửa lại.
c.Này, cậu có thể đóng cửa lại được không?
* Gợi ý giải
Tính lịch sự trong ba cách nói tăng dần.
Bài 9. So sánh tính lịch sự trong hai cách nói sau:
•Bức tranh cậu vẽ xấu quá!
•Bức tranh cậu vẽ chưa đẹp lắm.
* Gợi ý giải
Tính lịch sự trong hai cách nói tăng dần. Anh chàng vẫn không ngẩng đầu lên, đáp:
- Tiệt!...
(Theo Tuyển tập truyện cười dân gian)
*Gợi ý giải
Cách trả lời cộc lốc của anh chàng vừa vi phạm phương châm cách thức, vừa vi phạm 
phương châm lịch sự.
Bài 11. Tìm các từ chỉ quan hệ thân tộc. Chỉ ra những từ tạo thành cặp xưng hô. Những từ 
nào không dùng để xưng hô?
*Gợi ý giải
Các từ chỉ quan hệ thân tộc thường dùng xưng hô tạo thành cặp: ông – cháu, bà – cháu, 
bác
– cháu, bố - con, mẹ - con, chú – cháu, cô – cháu, cậu – cháu, dì – cháu, mợ - cháu, anh - 
em, chị - em
Những từ chỉ quan hệ then tộc không dùng để xưng hô: bố chồng – con dâu, bố vợ - con 
rể - Tâu hoàng thượng, phải thế mà cũng không phải thế. Việc hệ trọng, quan được vua sai 
đi làm mà không có tín bài, ai dám tin. Vả lại, dầu hoàng thượng có gioa tín bài cho nội 
quan thì thần cũng không dám làm việc khinh suất. Lệ đã định [].
 (Lê Văn, Ông già chép sử trong viện hàn lâm)
b. Tôi nói với Hoạt:
-Thế nào đồng chí, tôi cần được đi ngay, hết hạn ở với nhau rồi. Tôi đã gói chặt tài liệu 
vào ni lông chuẩn bị đầy đủ.
Hoạt giơ tay về phía một bóng người trong góc nhà:
-Kia kìa, có một đồng chí nữa cũng cần đi đêm nay, việc rất cần, nhưng màđồng chí ấy 
lại bị cảm mới khỏi
Trong ánh đèn dầu le lói, tôi nhìn kĩ chỉ thấy bóng một người ngồi tựa lưng vào cột, hai
chân duỗi dài trên đám rạ:
-Sao, đồng chí?
 (Vũ Cao)
c. Một thầy giáo người nhỏ nhắn, mái tóc đã điểm bạc, khuôn mặt gầy có nhiều nếp nhăn 
đi thong thả về phía các em. Đám học trò lớp Một ngước mắt chăm chú nhìn thầy:
- Các em là học sinh lớp 1A, có phải thế không? Thầy là thầy giáo của các em đây.