Bộ 48 Bài giảng Chuyên đề Ôn thi vào 10 - Bài 36: Các kiểu bài nghị Luận văn học - Ngữ văn 9

 BÀI 6. CÁC KIỂU BÀI NGHỊ LUẬN VĂN HỌC nhà văn Nam Cao” không chỉ đòi hỏi người viết phải lần lượt nêu lên rồi chứng minh 
từng đặc điểm của nhân vật lão Hạc (nghèo khổ, giàu tình yêu thương, giàu lòng tự 
trọng,) mà còn phải thể hiện cách lí giải, cảm nhận của mình đối với các chi tiết nghệ 
thuật cụ thể liên quan đến nhân vật trong tác phẩm; từ đó rút ra nhận xét, đánh giá về 
nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn Nam Cao và khái quát về ý nghĩa của hình 
tượng nhân vật,
II. MỘT SỐ YÊU CẦU VỀ KĨ NĂNG LÀM BÀI VĂN NGHỊ LUẬN VĂN HỌC
– Bài văn nghị luận văn học cần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa giá trị nội dung và giá trị 
nghệ thuật của tác phẩm văn học.
- Trong quá trình viết bài văn nghị luận văn học, muốn chứng minh một cách thuyết phục
sự thống nhất giữa nội dung và hình thức nghệ thuật ở tác phẩm văn học thì cần xác định 
trúng cái hay, cái lạ của các phương thức, thủ pháp nghệ thuật (cách dùng từ ngữ, hình 
ảnh, nhịp điệu, trong thơ; cách miêu tả nhân vật, dẫn dắt cốt truyện, trong tác phẩm 
tự sự) cũng như mối quan hệ của nó với chủ đề tư tưởng của tác phẩm; từ đó khẳng định 
được rằng việc tác giả lựa chọn sử dụng hình thức nghệ thuật ấy là “phương án tối ưu” để 
thể hiện nội dung (ví dụ: với cách sử dụng ngôn ngữ tài tình trong Truyện Kiều, Nguyễn 
Du khát muốn được thoát khỏi ngục tù, vượt ra ngoài với bầu trời tự do của nhân vật trữ tình. 
Hoặc khi phân tích bài thơ Mùa xuân nho nhỏ cần liên hệ với hoàn cảnh sáng tác (nhà thơ 
Thanh Hải viết bài thơ này trong những ngày cuối cùng của cuộc đời, khi ông đang nằm 
trên giường bệnh) để khẳng định ý nghĩa sâu sắc và cảm động của khát vọng sống và 
cống hiến của một con người dù là lúc tuổi đôi mươi hay là “khi tóc bạc” và cận kề cái 
chết vẫn muốn được làm một “mùa xuân nho nhỏ” để “lặng lẽ dâng cho đời”.
−Cùng với việc giảng giải, phân tích, cần liên hệ mở rộng và vận dụng thao tác so sánh 
cũng như khả năng cảm thụ văn chương và vốn tri thức về nhiều lĩnh vực để khái quát, 
tổng hợp nên những kết luận, đánh giá nhằm khẳng định ý nghĩa của vấn đề cần nghị 
luận.
 Ví dụ: Khi phân tích hình ảnh người chiến sĩ trong bài thơ Đồng chí của Chính Hữu, cần
đặt bài thơ vào hoàn cảnh đất nước trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống 
thực dân Pháp; liên hệ, so sánh với những thành công, hạn chế của dòng thơ viết về anh 
bộ đội lúc bấy giờ để đánh giá được những đóng góp đáng ghi nhận của nhà thơ Chính 
Hữu.
−Trong bài nghị luận văn học, hệ thống luận điểm cần rõ ràng, mạch lạc; các luận cứ đưa 
ra phải đúng đắn, sinh động; lập luận phải chặt chẽ, thuyết phục. Các ý trong bài văn 
được sắp xếp theo một trình tự hợp lí, liên kết thành một hệ thống chặt chẽ, mạch lạc. III. CÁC KIỂU BÀI NGHỊ LUẬN VĂN HỌC VÀ CÁCH LÀM TỪNG KIỂU BÀI
1. Nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích)
- Trong nghị luận văn học có một kiểu bài khá quen thuộc: nghị luận về tác phẩm truyện 
(hoặc đoạn trích). Đối tượng nghị luận của kiểu bài này là các tác phẩm tự sự (có thể là 
tác phẩm trọn vẹn hoặc đoạn trích), sau đây gọi chung là tác phẩm truyện.
a) Hình thức nghị luận
−Nghị luận về tác phẩm truyện khá phong phú, có thể bao gồm:
+ Phân tích tác phẩm truyện (phàn tích giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật của truyện 
(hoặc một đoạn trích); phân tích nhân vật; phân tích một đặc điểm nội dung hay nghệ 
thuật của tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích););
+ Phát biểu cảm nghĩ về tác phẩm truyện (cảm nghĩ về tác phẩm (đoạn trích); cảm nghĩ 
về một nhân vật; cảm nghĩ về một chi tiết đặc sắc;);
+ Bình luận về tác phẩm truyện (bình luận về một nhân vật, một chủ đề của tác phẩm 
truyện,).
−Việc phân định, tách bạch ranh giới giữa các hình thức nghị luận nêu trên chỉ là tương
đối, trong thực tế có thể đan xen các hình thức nói trên. Tuỳ vào từng yêu cầu cụ thể của + Kết bài: Nêu khái quát nhận định, đánh giá chung về tác phẩm truyện (đoạn trích).
B2. Triển khai luận điểm: Các luận điểm có thể được triển khai theo hình thức diễn dịch, 
quy nạp hoặc tổng – phân – hợp, Cần bám sát những chi tiết, những hình ảnh được coi 
là đặc sắc, có giá trị nhất trong tác phẩm để khai thác. Khi làm bài, cần thể hiện những 
suy nghĩ, những cảm xúc riêng được hình thành trong quá trình tiếp cận, khám phá tác 
phẩm.
B3. Viết thành bài văn hoàn chỉnh: Để bài văn có tính liên kết chặt chẽ giữa các phần, 
các đoạn, cần quan tâm sử dụng các hình thức chuyển ý (có thể thông qua các từ ngữ 
chuyển tiếp như: mặt khác, bên cạnh đó, không chì mù còn hoặc chuyển ý thông qua 
các câu văn có ý nghĩa liên kết giữa các đoạn).
B4. Kiểm tra, sửa chữa lỗi
c) Một số điểm cần lưu ý khi viết bài văn nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) – Lời văn trong bài nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) phải vừa linh hoạt, 
khúc chiết, chặt chẽ để đảm bảo đặc trưng của văn nghị luận, vừa phải có sự uyển 
chuyển, tinh tế cho phù hợp với đối tượng nghị luận là tác phẩm văn học.
2. Nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ
- Nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ là trình bày nhận xét, đánh giá của người viết về nội 
dung và nghệ thuật của đoạn thơ, bài thơ ấy. Hình thức chính của kiểu bài nghị luận này 
là phân tích hoặc bình giảng.
a) Các bước triển khai bài văn nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ
B1. Lập dàn ý:
+ Mở bài: Giới thiệu tác giả, tác phẩm và đưa ra ý kiến khái quát nhất thể hiện cảm nhận 
và suy nghĩ của người viết về đoạn thơ, bài thơ.
Hoặc: Giới thiệu đề tài (hoặc chủ đề) và vị trí của mảng đề tài (hoặc chủ đề) ấy trong 
dòng chảy văn học, trên cơ sở đó dẫn ra tác phẩm và nêu nhận xét, đánh giá chung. •Những câu thơ, đoạn thơ trích dẫn phải được phân tích, bình giảng để làm nổi bật cái 
hay, cái đẹp, cái độc đáo. Có thể vận dụng hai hình thức trích dẫn thơ: dẫn trực tiếp (trích 
nguyên vẹn cả câu thơ, đoạn thơ) hoặc dẫn gián tiếp (nêu ý của lời thơ).
B3. Viết thành bài văn hoàn chỉnh: Để bài văn có tính liên kết chặt chẽ giữa các phần, 
các đoạn, cần quan tâm sử dụng các hình thức chuyển ý (có thể thông qua các từ ngữ 
chuyển tiếp như: mặt khác, bên cạnh đó, không chì mù còn hoặc chuyển ý thông qua 
các câu văn có ý nghĩa liên kết giữa các đoạn).
B4. Kiểm tra, sửa chữa lỗi
b) Một số lưu ý khi viết bài văn nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ
– Trong quá trình nghị luận để rút ra những nhận xét, đánh giá về tư tượng, tình cảm cũng 
như giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ, đoạn thơ, HS cần thể hiện được năng lực 
cảm thụ văn chương (khả năng thẩm bình để tìm được cái hay, cái đẹp của thơ) và khả 
năng diễn đạt, tạo lập văn bản: vừa súc tích, chặt chẽ, thể hiện chính kiến của người viết + Kết cấu là yếu tố thứ hai cần khai thác trong kiểu bài nghị luận về một bài thơ. Có 
nhiều cách kết cấu đối với tác phẩm trữ tình, nhưng về cơ bản thì kết cấu bài thơ chính là 
mạch diễn biến tâm trạng, cảm xúc của nhân vật trữ tình. Nếu bố cục của một bài thơ là 
hình thức tổ chức bề mặt của nó (có thể chia tách được thành các khổ, các đoạn thơ) thì 
kết cấu lại là toàn bộ tổ chức phức tạp của bài thơ, bao gồm mọi yếu tố và tầng bậc của 
tác phẩm. Kết cấu chi phối việc tổ chức mọi yếu tố của tác phẩm (ngôn ngữ, hình ảnh, 
giọng điệu, cảm xúc,) nhưng yếu tố cơ bản quy định kết cấu bài thơ lại chính là mạch 
diễn biến của cảm xúc, thể hiện thông qua hệ thống ngôn ngữ, hình tượng thơ. Nói đến 
kết cấu, cũng cần đề cập tới hai khái niệm: tứ và cấu tứ. Hiểu một cách đơn giản, tứ là sự 
hoá thân của ý tưởng và cảm xúc vào hình tượng thơ; còn cấu tứ là cách tổ chức tứ thơ. 
Một tứ thơ hay phải là tứ thơ tạo ra sự mới lạ, độc đáo, đem lại cho độc giả những bất 
ngờ thú vị thông, qua việc tạo tình huống nghệ thuật. Ví dụ: Bài Ánh trăng có tứ thơ độc 
đáo xoay quanh hai nhân vật chính là người và trăng, và sự thay đổi trong; mối quan hệ 
giữa hai nhân vật này được đặt trong các chặng thời gian khác nhau: Thuở nhỏ, thời 
chiến tranh ở rừng; thời hoà bình về thành phố Để rồi trong tình huống bất ngờ “Thình 
lình đèn điện tắt”, vầng trăng tình nghĩa đột ngột xuất hiện đối diện với người.vô tình, 
như là sự khơi gợi, nhắc nhớ về nghĩa tình, về sự thuỷ chung đối với quê hương, đồng 
đội, với nhân dân, với quá khứ