Bộ 48 Bài giảng Chuyên đề Ôn thi vào 10 - Bài 19: Sang thu - Ngữ văn 9

 SANG THU
-Hữu Thỉnh- B. CÁC KIẾN THỨC TRỌNG TÂM
1. Những tín hiệu giao mùa:
– “Sang thu” ở đây là chớm thu, là lúc thiên nhiên giao mùa. Mùa hè vẫn chưa hết mà mùa
thu tới có những tín hiệu đầu tiên. Trước những sự thay đổi tinh vi ấy, phải nhạy cảm lắm 
mới cảm nhận được.
– Với Hữu Thỉnh mùa thu bắt đầu thật giản dị:
Bỗng nhận ra hương ổi 
Phả vào trong gió se
+ Nếu trong “Đây mùa thu tới” cảm nhận thu sang của Xuân Diệu là rặng liễu thu buồn
ven hồ “Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang – Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng” thì Hữu
Thỉnh lại cảm nhận về một mùi hương quen thuộc phảng phất trong “gió se” – thứ gió khô
và se se lạnh, đặc trưng của mùa thu về ở miền Bắc. Đó là “hương ổi” – mùi hương đặc
sản của dân tộc, mùi hương riêng của mùa thu làng quê ở vùng đồng bằng Bắc Bộ Việt
Nam.
+ Mùi hương ấy không hòa vào quyện vào mà “phả” vào trong gió“Phả” nghĩa là bốc mạnh
và tỏa ra từng luồng. Hữu Thỉnh đã không tả mà chỉ gợi, đem đến cho người đọc một sự
liên tưởng thú vị: tại vườn tược quê nhà, những quả ổi chín vàng trên các cành cây kẽ lá ổi chín ven sôngNó giống như mùi bờ bãi, mùa con trẻHương ổi tự nó xốc thẳng vào
những miền thơ ấu thân thiết trong tâm hồn chúng ta. Mùi hương đơn sơ ấy lại trở thành
quý giá vì nó đã trở thành chiếc chìa khóa vàng mở thẳng vào tâm hồn mỗi người, có khi
là cả một thế hệ”
→ Hương ổi ấy, cơn gió đầu mùa se lạnh ấy là sứ giả của mùa thu (cũng như chim én là sứ
giả của mùa xuân). Nó đến rất khẽ khàng, “khẽ”đến mức chỉ một chút vô tình thôi là không
một ai hay biết.
➔ Có thể nói trước Hữu Thỉnh có rất nhiều nhà thơ viết về mùa thu nhưng đây là một phát
hiện tinh tế của một hồn thơ xứ sở.
– Nếu hai câu đầu diễn tả cái cảm giác chưa hẳn đủ tin thì đến hình ảnh “Sương chùng
chình qua ngõ” lại càng lung linh huyền ảo.
+ Không phải là màn sương dày đặc, mịt mù như trong câu ca dao quen thuộc miêu tả cảnh
Hồ Tây lúc ban mai “Mịt mù khói tỏa ngàn sương”, hay như nhà thơ Quang Dũng đã viết
trong bài thơ “Tây Tiến”: “Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi” mà là “Sương chùng chình
qua ngõ” gợi ra những làn sương mỏng, mềm mại, giăng màn khắp đường thôn ngõ xóm
làng quê. Nó làm cho khí thu mát mẻ và cảnh thu thơ mộng, huyền ảo, thong thả, bình yên. Có đám mây mùa hạ 
Vắt nửa mình sang thu
– Bức tranh mùa thu được cảm nhận bởi sự thay đổi của đất trời theo tốc độ di chuyển từ
hạ sang thu, nhẹ nhàng mà rõ rệt. Thiên nhiên sang thu đã được cụ thể bằng những hình
ảnh: “sông dềnh dàng”, “chim vội vã”, “đám mây vắt nửa mình”. Như thế, thiên nhiên đã
được quan sát ở một không gian rộng hơn, nhiều tầng bậc hơn. Và bức tranh sang thu từ
những gì vô hình như “hương ổi” ,”gió se”, từ nhỏ hẹp như con ngõ chuyển sang những
nét hữu hình, cụ thể với một không gian vừa dài rộng, vừa xa vời.
– Tác giả cảm nhận thu sang bằng cả tâm hồn:
Sông được lúc dềnh dàng
Chim bắt đầu vội vã
+ Bằng phép nhân hóa đặc sắc, nhà thơ đã rất tài hoa ghi lại linh hồn của cảnh vật, của
dòng sông quê hương nơi vùng đồng bằng Bắc Bộ ăm ắp nước phù sa, vươn mình giữa
ruộng đồng vào những ngày giao mùa. Vào mùa thu, nước sông êm đềm, nhẹ nhàng, trôi
lững lờ mà không chảy xiết như sau những cơn mưa mùa hạ. Cái “dềnh dàng” của dòng
sông không chỉ gợi ra vẻ êm dịu của bức tranh thiên nhiên mùa thu mà còn mang đầy tâm Có đám mây mùa hạ 
Vắt nửa mình sang thu.
+ Trong thơ ca Việt Nam, không ít những vần thơ nói về đám mây trên bầu trời thu: 
“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt” (Nguyễn Khuyến – “Thu điếu”)
“Lớp lớp mây cao đùn núi bạc” (Huy Cận – “Tràng giang”)
+ Hữu Thỉnh dùng động từ “vắt” để gợi ra trong thời điểm giao mùa, đám mây như kéo dài
ra, nhẹ trôi như tấm lụa mềm treo lơ lửng giữa bầu trời trong xanh, cao rộng.
+ Hình như đám mây đó vẫn còn lại một vài tia nắng ấm của mùa hạ nên mới “Vắt nửa
mình sang thu”. Đám mây vắt lên cái ranh giới mỏng manh và ngày càng bé dần, bé dần đi
rồi đến một lúc nào đó không còn nữa để toàn bộ sự sống, để cả đám mây mùa hạ hoàn
toàn nhuốm màu sắc thu.
+ Nhưng trong thực tế không hề có đám mây nào như thế vì mắt thường đâu dễ nhìn thấy
được sự phân chia rạch ròi của đám mây mùa hạ và thu. Đó chỉ là một sự liên tưởng thú vị
– một hình ảnh đầy chất thơ. Thời khắc giao mùa được sáng tạo từ một hồn thơ tinh tế,
nhạy cảm, độc đáo không những mang đến cho người đọcmà còn đọng lại những nỗi
bâng khuâng trước vẻ dịu dàng êm mát của mùa thu. 3. Những suy tư, chiêm nghiệm của nhà thơ:
–Nếu ở hai khổ thơ đầu của bài thơ, dấu hiệu mùa thu đã khá rõ ràng trong không gian và 
thời gian, sang khổ cuối vẫn theo dòng cảm xúc ấy, tác giả bộc lộ suy ngẫm của mình về
con người, về cuộc đời:
Vẫn còn bao nhiêu nắng 
Đã vơi dần cơn mưa 
Sấm cũng bớt bất ngờ 
Trên hàng cây đứng tuổi.
– Hình ảnh “Nắng và mưa”:
+ Nắng, mưa vốn là hiện tượng của thiên nhiên vận hành theo quy luật riêng của nó. Hữu 
Thỉnh đã nhìn ra từ cái mưa nắng hàng ngày một sự hụt vơi – dấu hiệu của sự chuyển mùa
từ hạ sang thu.
+ Nắng vẫn còn vàng tươi nhưng nắng thu trong và dịu hơn cái nắng chói chang, gay gắt 
của mùa hạ.
+ Mưa cũng vẫn còn nhưng đã vơi nhiều so với những cơn mưa bong bóng kéo dài của 
mùa hạ. “Vơi dần” không chỉ là ít mưa đi mà còn là mưa ít nước đi. Đây cũng là dấu hiệu
của sự chuyển mùa. Sấm cũng bớt bất ngờ 
Trên hàng cây đứng tuổi
+ “Sấm” là những vang động bất thường của ngoại cảnh, cuộc đời.
+ “Hàng cây đứng tuổi” chỉ những con người đứng tuổi từng trải.
=> Giọng thơ trầm hẳn xuống, câu thơ không đơn thuần chỉ là giọng kể, là sự cảm nhận
mà còn là sự suy nghĩ, chiêm nghiệm về đời người. Nhìn cảnh vật biến chuyển khi thu mới
bắt đầu, Hữu Thỉnh nghĩ đến cuộc đời khi đã “đứng tuổi”. Phải chăng, mùa thu đời người
là sự khép lại của những tháng ngày sôi nổi với những bất thường của tuổi trẻ và mở ra
một mùa thu mới, một không gian mới, yên tĩnh, trầm lắng, bình tâm, chín chắntrước
những chấn động của cuộc đời.
=> Vậy là “Sang thu” đâu chỉ là sự chuyển giao của đất trời mà còn là sự chuyển giao cuộc
đời mỗi con người. Hữu Thỉnh rất đỗi tinh tế, nhạy bén trong cảm nhận và liên tưởng.
Chính vì vậy những vần thơ của ông có sức lay động lòng người mãnh liệt hơn. BÀI 2. CÁC DẠNG ĐỀ ĐỌC HIỂU
Đề số 1
Cho đoạn thơ sau:
Bỗng nhận ra hương ổi 
Phả vào trong gió se
Sương chùng chình qua ngõ 
Hình như thu đã về
1. Hãy chỉ ra những dấu hiệu chuyển đổi của thiên nhiên sang thu?
2.Nếu thay từ “phả” bằng từ “tỏa” trong câu thơ “Phả vào trong gió se” thì ý nghĩa của 
câu thơ có thay đổi gì không? Hãy giải thích vì sao?
3. Xác định từ đơn, từ phức trong hai câu:
Sương chùng chình qua ngõ 
Hình như thu đã về
4. Bằng đoạn văn khoảng 10 đến 12 câu, hãy phân tích cảm nhận tinh tế của nhà thơ ở khổ
thơ trên, trong đoạn văn có sử dụng phép nối và thành phần tình thái.
* Gợi ý giải
1. Tín hiệu mùa thu về: không khỏi ngỡ ngàng, bâng khuâng khi “bỗng nhận ra” thu đã về. Nếu như hai câu trên
dùng khứu giác thì hai câu dưới tác giả dùng thị giác quan sát để cảm nhận tiếp tín hiệu
báo thu sang. Từ láy “chùng chình” quả là đặc sắc biết bao! Nó diễn tả làn sương nhỏ, nhẹ
cứ vương vít trên từng hàng cây, mái nhà trước ngõ như cố ý đi chậm chờ thu sang. Có lẽ
con ngõ ấy không chỉ là ngõ thực của làng quê mà còn là cửa ngõ không gian, thời gian
thông giữa hai mùa thu – hạ. Hiểu như thế ta mới thấy tứ thơ hay hơn khi tác giả nhân hóa
làn sương giống như con người có tâm hồn, thong dong, ung dung bước qua ngưỡng cửa
mùa thu. Và thu đã về gần lắm rồi, nhưng đối với Hữu Thỉnh thì chỉ như “hình như” với
một chút mơ hồ mong manh. Không biết hương ổi đến từ bao giờ, sương đã có từ bao lâu,
chỉ biết không gian lúc này thật đẹp, ngọt ngào, thơ mộng đến nỗi nhà thơ phải giật mình,
xao xuyến.
* Chú thích
- Thành phần tình thái: có lẽ
- Phép nối: và nhận thị giác mà là sự cảm nhận bằng chính tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, yêu thiên nhiên tha 
thiết của tác giả.
3.
* Giá trị nội dung
- Bài thơ là những cảm nhận thực sự tinh tế cùng sự quan sát vô cùng tỉ mỉ của tác giả về
sự biến chuyển của đất trời từ cuối mùa hạ sang thu. Từ đó bộc lộ tình yêu thiết tha với
thiên nhiên của một tâm hồn nhạy cảm và sâu sắc
* Giá trị nghệ thuật
- Bài thơ viết theo thể thơ năm chữ, sử dụng rất nhiều những hình ảnh sinh động hấp dẫn,
cảnh tượng được miêu tả tự nhiên chân thực, ngôn ngữ thơ trong sáng, giản dị, gợi nhiều
cảm xúc. - Nghệ thuật nhân hóa “Đám mây mùa hạ/ vắt nửa mình sang thu” Cảm xúc lưu luyến: 
sang thu còn lưu luyến mùa hạ, lưu luyến cả những ước mơ thanh xuân còn lại
2. Thuộc từ láy.
- Giải nghĩa: là cố ý đi chậm lại, giăng mắc nhẹ nơi đường thôn ngõ xóm.
3. Từ cùng nghĩa với “chùng chình” là “dềnh dàng”
- Không thể đổi được, vì “chùng chình” ý chỉ màn sương như cố ý đi trôi chậm lại, không 
muốn bay đi. Còn “dềnh dàng” thì không thể hiện được rõ ý đó.
4. Tham khảo:
 Có lẽ mùa thu đã sang, là mùa thu của đất trời và mùa thu của lòng người mênh mang,
nhiều tâm trạng. Đến khổ thơ thứ hai thì dường như mùa thu đã hiện rõ ra từng đường nét
hình khối trong cảm nhận của tác giả: Sông được lúc dềnh dàng Chim bắt đầu vội vã Có
đám mây mùa hạ Vắt nửa mình sang thu Nước mùa thu dâng lên theo mùa "dềnh dàng",
những cánh chim trời bắt đầu "vội vã" bay. Thiên nhiên khi mùa thu về có chút gì đó vội
vàng, gấp gáp hơn và trĩu nặng hơn nhưng vẫn giữ được thần thái đặc trưng nhất. Đường
nét của mùa thu hiện lên rất rõ nét, không còn mơ hồ như ở khổ thơ thứ nhất nữa. Đây cũng
là quá trình và là sự chuyển biến trong thiên nhiên và trong nhận thức của tác giả. Sự quan
sát tinh tế, tỉ mỉ của tác giả còn thể hiện ở cách nhìn "đám mây mùa hạ" như "vắt" sang Đề số 4
Đọc khổ thơ sau và trả lời câu hỏi:
Sông được lúc dềnh dàng 
Chim bắt đầu vội vã
Có đám mây mùa hạ 
Vắt nửa mình sang thu
1. Khổ thơ trên được trích trong tác phẩm nào? Tác phẩm ấy được viết theo thể loại nào?
2. Tìm một thành phần biệt lập có trong tác phẩm mà vừa xác định ở câu 1?
3.Có ý kiến cho rằng: chữ “Vắt” đã làm lạ hóa và ảo hóa hình ảnh đám mây. Em có đồng 
ý với ý kiến đó không? Vì sao?
4. Viết đoạn văn khoảng 10 đến 12 câu phân tích những cảm nhận của tác giả trong khoảnh
khắc giao mùa từ hạ sang thu trong không gian dài và rộng. Trong đoạn văn có sử dụng 
thành phần biệt lập tình thái
* Gợi ý giải
1. Trích trong “Sang thu” của Hữu Thỉnh. Được viết theo thể thơ 5 chữ
2. Thành phần tình thái: Hình như thu đã về.
3. Đúng là như vậy vì: