Bộ 48 Bài giảng Chuyên đề Ôn thi vào 10 - Bài 14: Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ - Ngữ văn 9

 KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ c. Thể loại: Thơ tự do
d. Bố cục:
- Phần 1 (11 câu đầu): Lời ru khi mẹ giã gạo.
- Phần 2 (11 câu tiếp): Lời ru khi lao động sản xuất.
- Phần 3 (12 câu cuối): Lời ru khi mẹ cùng dân làng tham gia chiến đấu.
B. CÁC KIẾN THỨC TRỌNG TÂM
1. Ý nghĩa nhan đề bài thơ:
- “Khúc hát ru” là một âm hưởng quen thuộc gợi ngọt ngào, sâu lắng trong tâm hồn mỗi 
người. Đó là điệu hồn dân tộc nuôi dưỡng tình cảm của chúng ta từ thuở ấu thơ, gợi sự êm
dịu của tình mẹ.
- Nhà thơ lấy hình ảnh “những em bé” mang tính khái quát để chỉ một thế hệ những con 
người lớn lên được nuôi dưỡng từ trên lưng mẹ.
- Từ đó, ngợi ca người mẹ miền núi nói riêng và người mẹ Việt Nam nói chung: bình dị 
mà vĩ đại trong cuộc kháng chiến chống Mỹ của dân tộc – giàu lòng yêu thương con, yêu
bộ đội, yêu dân làng và yêu đất nước. + Sáng tạo hình ảnh ẩn dụ -> diễn tả tình mẹ yêu thương con: “Mặt trời của bắp” là hình
ảnh thực, là nguồn sáng quý giá nhất trong vũ trụ, đem lại sự sống cho muôn vật, giúp cho
bắp lên đều, hạt mẩy. Giống như mặt trời ấy, em cu Tai là “mặt trời của mẹ” – là lẽ sống,
là nguồn hạnh phúc ấm áp, vừa gần gũi, vừa thiêng liêng của đời mẹ, góp phần sửa ấm
lòng tin yêu và ý chí của mẹ trong cuộc sống.
- Ở đoạn thơ thứ ba, là hình ảnh người mẹ địu con tham gia chiến đấu:
+ Giặc Mĩ càn đến, mẹ phải “đạp rừng”, “chuyển lán” để di chuyển lực lượng; mẹ phải
cùng với các anh trai, chị gái tham gia chiến đấu bảo vệ căn cứ.
+ “Mẹ địu em đi để giành trận cuối”, mẹ xông pha vào chiến trường, mẹ vào tận Trường
Sơn. Hai chữ “trận cuối” mang theo cả một niềm tin vào thắng lợi cuối cùng.
-> Qua ba đoạn thơ, qua những hoàn cảnh và công việc cụ thể, người đọc nhận ta tấm lòng
người mẹ trên chiến khu. Người mẹ ấy lặng lẽ, bền bỉ, quyết tâm trong công việc kháng
chiến, từ công việc lao động sản xuất đến công việc chiến đấu. Người mẹ ấy đằm thắm yêu
con, gắn bó với buôn làng, quê hương, cách mạng, khát khao đất nước được độc lập tự do. + “Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều – Mai sau con lớn phát mười Ka-lưi” -> mẹ ước mong
hạt bắp lên đều để dân làng vượt qua đói khổ, mong muốn con trai sau này sẽ là một dũng
sĩ có sức khỏe phi thường, “phát mười Ka–lưi”, đem lại cuộc sống no ấm đầy đủ cho buôn
làng.
+ “Con mơ cho mẹ thấy được Bác Hồ – Mai sau con lớn làm người Tự do” -> mẹ ước
mong trong giấc mơ của con cho mẹ được thấy Bác Hồ. Mẹ ước mơ sau này cu Tai sẽ
thành người tự do. Đó là ước mơ cháy bỏng, ước mơ lớn lao nhất, đẹp đẽ nhất.
➔ Ý thơ lặp lại mà tăng tiến -> Mẹ mơ ước cho con lớn khôn, mạnh mẽ, giỏi giang, mơ
ước đất nước độc lập, thống nhất, được thấy Bác Hồ, con được làm người tự do
2. Giá trị nội dung
- Trong gian nan, vất vả của cuộc sống ở chiến khu, người mẹ càng dành cho con tình yêu
thương thắm thiết, càng ước mong con mau lớn khôn, khỏe mạnh, trở thành công dân của
một đất nước tự do.
- Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện tình yêu thương con gắn với lòng yêu nước, với tinh thần
chiến đấu của người mẹ miền tây Thừa Thiên qua bài thơ. BÀI 2. CÁC DẠNG ĐỀ ĐỌC HIỂU
Đề số 1
Đọc đoạn trích sau và thực hiện các yêu cầu bên dưới:
Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ 
Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội
Nhịp chày nghiêng giấc ngủ em nghiêng 
Mô hôi mẹ rơi má em nóng hối
Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối
Lưng đưa nôi và tim hát thành lời:
Ngủ ngoan a Kay ơi, ngủ ngoai a Kay hỡi 
Mẹ thương a Kay, mẹ thương bộ đội
Con mơ cho mę hạt gạo trắng ngần 
Mai sau con lớn vung chày lún sân...
 (Ngữ văn 9, tập 1)
Câu 1. Nêu thể loại, phương thức biểu đạt chính của đoạn trích trên? 
Câu 2. Nêu nội dung chính của đoạn thơ trên? Đề số 2
Đọc đoạn thơ sau và trả lời các câu hỏi bên dưới:
Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ 
Mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka-lưi 
Lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ
Em ngủ ngoan em đừng làm mẹ mỏi
Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi 
Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng
1. Đoạn thơ trên trích trong tác phẩm nào? Do ai sáng tác?
2. Tìm thành phần biệt lập trong đoạn trên?
3. Chỉ ra và nêu tác dụng của biện pháp tu từ nghệ thuật có trong các câu sau:
– Mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka-lưi
 Lưng núi thì to mà lưng mẹ thì nhỏ.
– Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi 
 Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng.
4. Viết đoạn văn từ 10 đến 15 câu nêu cảm nhận về đoạn trên? là nhờ có con. Con là mặt trời tinh thần gần ngay trên lưng mẹ, tỏa hơi ấm, sức nóng, là
niềm tin, là cái đích, là chỗ dựa tinh thần cho mẹ vượt qua mọi cực nhọc của cuộc đời,
hướng tới tương lai. Con đối với mẹ còn hơn cả mặt trời vì mặt trời tự nhiên còn cao xa,
còn con thân gần trên lưng mẹ. Mẹ cảm nhận được sự ấm nóng, sự khôn lớn của con và
ngược lại, con cũng sẽ thấu hiểu dần sự nhọc nhằn và tình yêu thương của mẹ dành cho
con.
4. Tham khảo
 Đây là khúc hát ru thứ hai trong bài thơ "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ”
của Nguyễn Khoa Điềm. Hai câu thơ sau ba lần vang lên trong bài thơ; điệp khúc ấy là
tiếng vỗ về yêu thương em Cu Tai: “Em Cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi!/ Em ngủ cho ngoan
đừng rời lưng mẹ.” Người mẹ Tà-ôi vừa địu con, vừa làm rẫy tỉa bắp. Núi Ka-lưi hùng vĩ
thuộc dãy Trường Sơn, ở miền Tây hai tỉnh Trị - Thiên. Một so sánh tương phản: “lưng núi
thì to", “lưng mẹ thì nhỏ" nhằm ca ngợi đức tính cần cù, tần tảo, đảm đang của người mẹ
nghèo, người dân tộc: "Mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka-lưi/ Lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ”.
Mẹ vất vả tỉa bắp nuôi con để phục vụ kháng chiến. Tình thương của mẹ bao la: "Mẹ thương
A-kay, mẹ thương làng đói". Như một lời nhắc khẽ vỗ về. Như một tiếng nói hồn hậu, cảm
thông: “Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ”...“Mặt trời” là một hình ảnh được nói đến Đề số 3
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi
Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi,
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ. 
Mẹ đang trỉa bắp trên núi Ka–lưi 
Lưng núi thì to, mà lưng mẹ nhỏ,
Em ngủ ngoan em, đừng làm mẹ mỏi.
Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi, 
Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng.
- Ngủ ngoan a-kay ơi, ngủ ngoan a-kay hỡi, 
Mẹ thương a-kay, mẹ thương làng đói.
Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều
Mai sau con lớn phát mười Ka–lưi...
Câu 1: Đoạn trích trên được trích trong bài thơ nào? Của ai? Giới thiệu đôi nét về tác giả 
Câu 2: Nội dung chính của đoạn thơ. - Phương thức chuyển nghĩa bằng cách ẩn dụ.
- Ý nghĩa của câu thơ: câu thơ vừa có nghĩa đen, vừa có nghĩa biểu tượng, đã gợi ra sườn 
núi mênh mông rộng lớn còn bóng dáng của người mẹ lại rất nhỏ bé. Hai vế của câu thơ
tương phản đối lập nhau còn nói lên nỗi vất vả nhọc nhằn của người mẹ trong công việc 
tỉa bắp. Bao mồ hôi của người mẹ đã thấm xuống lưng núi để có hạt bắp lên đều.
4. Trong hai câu thơ: "Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi,/Mặt trời của mẹ, em nằm trên 
lưng". Từ “mặt trời” trong câu thơ thứ hai có sử dụng biện pháp tu từ từ ẩn dụ.
- Không thể coi đây là hiện tượng một nghĩa gốc của từ phát triển thành nhiều nghĩa vì:
Nhà thơ gọi em bé, đứa con của người mẹ Tà ôi là “mặt trời” dựa theo mối quan hệ tương
đồng giữa hai đối tượng được cảm nhận theo chủ quan của nhà thơ. Sự chuyển nghĩa của
“mặt trời” trong câu thơ chỉ có tính chất lâm thời, nó không làm cho từ có thêm nghĩa mới
và không thể đưa vào để giải thích trong từ điển. 3. Chỉ ra và nêu tác dụng của biện pháp nghệ thuật có trong đoạn trên?
4. Viết đoạn văn nêu cảm nhận về đoạn thơ trên?
* Gợi ý giải
1. Thể thơ tự do
2. Cụm từ "Con mơ cho mẹ" trong câu thơ "Con mơ cho mẹ, hạt bắp lên đều" có ý nghĩa:
người mẹ đã gửi trọn niềm mong mỏi vào giấc mơ của đứa con. Giấc mơ của con cũng
chính là giấc mơ của mẹ, mẹ và con đều cùng chung một nhịp đập, cùng chung một giấc
mơ.
3.
+ Tác giả sử dụng phép đối (tương phản): lưng núi to/ lưng mẹ nhỏ. Tác dụng: mở ra trước
mắt người đọc một không gian rộng lớn của núi rừng Ka-lưi và hình ảnh người mẹ địu con
làm rẫy. Hình tượng quả núi thì to mà hình tượng người mẹ lại quá bé; giữa một bên vững
chắc, lớn lao và một bên nhỏ bé, yếu ớt. Hình tượng được đối lập giữa cái cực đại với cái
cực tiểu, song thủ pháp tương phản không làm hình tượng mẹ bị lấn lướt, nhòa nhạt đi
trong không gian rộng lớn mà ngược lại, càng đẩy lên sự lớn lao của người mẹ (trong gian
lao vất vả, nhọc nhằn, trong tình yêu thương bao la rộng lớn đối với con) khiến hình ảnh
mẹ trở nên vĩ đại, vĩnh hằng. tỉa bắp, trên lưng mẹ con vẫn ngủ say. Câu thơ đã khắc sâu nỗi vất vả khó nhọc của người
mẹ vùng cao trong lao động sản xuất thời chống Mĩ. Đối với những bà mẹ sớm hôm tần
tảo nuôi con, dường như họ không biết mệt mỏi bởi đứa con là niềm hi vọng, là nguồn an
ủi, động viên, tiếp thêm sức mạnh và nghị lực cho mẹ: Em ngủ ngoan em đừng làm mẹ
mỏi/ Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi/ Mặt trời của mẹ em nằm trên lưng. Câu thơ lấp
lánh nét đẹp cuộc đời và tình mẹ con. Biện pháp ẩn dụ trong những câu thơ này có nhiều ý
nghĩa. Bắp trên nương tươi tốt nhờ ánh nắng mặt trời. Cu Tai cũng giống như mặt trời tỏa
nắng sưởi ấm trái tim mẹ để mẹ sống tốt hơn, đẹp hơn cho đời. Em là mặt trời bé bỏng,
thân yêu của mẹ. Lời ru ở khúc ru này vẫn là tiếng nói tâm tình của người mẹ nhưng đã
chứa đựng ước mơ lớn hơn: Ngủ ngoan a-kay ơi, ngủ ngoan a-kay hỡi/ Mẹ thương a-kay,
mẹ thương làng đói/ Con mơ cho mẹ hát bắp lên đều
/ Mai sau con lớn phát mười Ka-lưi...Càng thương con, người mẹ lại càng thương bà con
dân bản. Mẹ ước mơ về một ngày mai no ấm hạnh phúc, về sự trưởng thành và sức mạnh
kì diệu của đứa con thân yêu. a. Khúc ca thứ nhất là tiếng ru khi mẹ địu con giã gạo:
“Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội
 Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng 
 Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi
 Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối
 Lưng đưa nôi và tim hát thành lời”.
 Tiếng ru con “nghiêng” theo nhịp chày làm cho giấc ngủ em cu Tai cũng “nghiêng” theo.
Con như đang chia sẻ sự vất vả của mẹ. Má em cũng "nóng hổi” vì bao mồ hôi mẹ tuôn
rơi. Hàng loạt hình ảnh hoán dụ (mồ hôi, má, vai, lưng, tim) được sử dụng rất “đắt” để thể
hiện trái tim yêu thương mênh mông của người mẹ nghèo. Lưng mẹ là chiếc nôi để con lớn
lên. Tim mẹ dạt dào tình mẫu tử, đã “hát thành lời”. Hạt gạo hậu phương là “hạt vàng làng
ta”; hạt gạo của mẹ nặng tình nặng nghĩa, rất đáng tự hào: “Mẹ thương a-kay, mẹ thương
bộ đội”